آشنایی با ارکان بازار سرمایه

بازار سرمایه چیست؟ بسیاری از افراد در بازارهای مالی فعالیت می‌کنند و گاه و بی‌گاه در رابطه با قوانین این بازارها انتقادهای مختلفی می‌شود. اما سوال اینجا است که این قوانین را چه کسی تعیین می‌کند؟

آیا نظارتی بر تصویب و اجرای این قوانین وجود دارد؟ یا تنها فقط یک شخص به‌تنهایی قانون‌گذاری می‌کند. در این مقاله قصد داریم در رابطه با ارکان بازار سرمایه و سلسله‌مراتب آن صحبت کنیم، اما پیش از آن می‌خوانیم که بازار سرمایه به چه بازاری گفته می‌شود.

بازار سرمایه چیست؟

بازار سرمایه یا Capital Market به بازاری گفته می‌شود که در آن اوراق بهادار با سررسید بیش از یک سال معامله می‌شود.

این بازار به‌منظور جمع‌آوری وجوه مازاد افراد و هدایت آن‌ها به سمت صنایع و اقتصاد شکل گرفته است. به‌طور کلی می‌توان گفت که منابع مالی مورد نیاز را برای شرکت‌ها تامین می‌کند.

سهام، اوراق خزانه، اوراق مشارکت و..... از جمله اوراقی هستند که در این بازار معامله می‌شوند. همان‌طور که می‌دانید این اوراق ریسک زیادی دارند و به‌دنبال ریسک بالا، بازدهی بیشتری نیز می‌توانند داشته باشند.

بورس اوراق بهادار تهران قسمتی از بازار سرمایه ایران را تشکیل می‌دهد. بالاترین رکن بازار سرمایه را شورای عالی بورس تشکیل می‌دهد که سازمان بورس اوراق بهادار، تحت نظارت آن فعالیت می‌کند.

معرفی رکن بازار سرمایه

1) شورای عالی بورس

اولین رکن بازار سرمایه شورای عالی بورس است که وزیر امور اقتصادی و دارایی، ریاست این شورا را برعهده دارد.

1. وزیر امور اقتصادی و دارایی (رئیس شورا)
2. وزیر بازرگانی
3. رئیس کل بانک مرکزی
4. رئیس‌های اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون
5. رئیس سازمان بورس، که به‌عنوان دبیر شورا و سخنگوی سازمان ایفای نقش می‌کند.
6. دادستان كل كشور يا معاون او
7. یک نفر نماینده از طرف کانون‌ها
8. سه خبره مالی از بخش خصوصی (با مشورت تشکل‌های حرفه‌ای بازار اوراق بهادار که با پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی و تصویب هیات وزیران انتخاب می‌شوند.)
9. يک نفر خبره از بخش خصوصی برای هر هر "بورس كالايی" که فقط در فقط در جلسات مربوط به تصميم‌گيری همان بورس شرکت می کنند. (به پيشنهاد وزير ذی ربط و تصويب هيئت وزيران)

وظایف شورای عالی بورس

به‌طور کلی شورای عالی بورس بالاترین رکن بازار سرمایه است که سیاست‌های کلان بازار را تصویب می‌کند. که این مصوبات بعد از تایید رئیس شورا یعنی همان وزیر امور اقتصادی و دارایی به مرحله اجرا می‌رسند.

این شورا علاوه‌بر تصویب سیاست‌های کلان بازار، وظایف دیگری نیز برعهده دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

1. صدور، تعلیق و لغو مجوز نهادهای تحت نظارت
2. سیاست‌گذاری و تعیین خط‌مشی‌های بازار اوراق بهادار
3. نظارت بر فعالیت‌های سازمان و رسیدگی به شکایاتی که علیه سازمان شده است.
4. انتخاب اعضا هیات‌مدیره، انتخاب اعضا هیات داوران،انتخاب بازرس و حسابرس برای سازمان
5. تصویب ابزارهای مالی جدید، تصویب بودجه و صورت‌های مالی سازمان، تصویب نوع و میزان وصولی‌های سازمان و نظارت بر آن‌ها
6. اتخاذ تدابیر لازم برای توسعه بازار و نظارت بر اجرای آن‌ها
7. و....

موارد ذکر شده از جمله وظایف با اهمیت شورای عالی بورس است. علاوه‌بر موارد ذکر شده سایر اموری که به تشخیص هیات‌وزیران به بازار مربوط باشد نیز برعهده شورای عالی بورس است.

2) سازمان بورس و اوراق بهادار 

از دیگر ارکان بازار سرمایه، می‌توان به سازمان بورس اوراق بهادار (Seo.ir) اشاره کرد. این سازمان یک موسسه عمومی غیردولتی است، که تحت نظارت شورای عالی بورس فعالیت می‌کند.

هیات‌مدیره این سازمان دارای 5 عضو است که از بین کارشناسان حوزه مالیِ بخش غیردولتی انتخاب می‌شوند. اعضای هیات مدیره سازمان بورس اوراق بهادار توسط شورای عالی بورس انتخاب می‌شود.

از میان این 5 نفر، یک نفر به‌عنوان رئیس هیات‌مدیره توسط اعضا انتخاب می‌شود. رئیس هیات‌مدیره بالاترین مقام اجرایی است که مسئولیت اداره امور اجرایی سازمان بر عهده او است.

به‌طور کلی سازمان بورس اوراق بهادار که به اختصار به آن سبا هم گفته می‌شود، برای سایر سازمان‌ها که تحت نظارت آن عمل می‌کنند، قانون‌گذاری می‌کند. درآمد این سازمان‌ نیز از محل دریافت کارمزد معاملاتی است.

وظایف و اختیارات هیات‌مدیره سازمان بورس اوراق بهادار

1. تهیه، تدوین و نظارت بر  آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی و ارائه پیشنهادات به رکن اول بازار یعنی همان شورای عالی بورس. 
2. تصویب اساسنامه برای انواع بورس‌ها، نهادهای مالی و کانون‌ها.
3. ایجاد هماهنگی‌های لازم در بازار و همکاری با سایر نهادهای سیاست‌گذاری و نظارتی.
4. اتخاذ تدابیر لازم برای پیش‌گیری از وقوع تخلفات در بازار و ارائه گزارشات مربوط به تخلفات به مراجع ذی‌صلاح.
5. اخذ تدابیر لازم جهت حمایت از حقوق و منافع سرمایه‌گذاران در بازار و نظارت بر سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی در بورس.
6. ارائه درخواست صدور، تعلیق، لغو مجوز تاسیس بورس‌ها و... به شورای عالی بورس.
7. صدور، تعلیق و لغو مجوز تاسیس کانون‌ها و سایر نهادهای مالی که از وظایف مستقیم شورا نیستند.
8. ارائه پیشنهاد به شورای عالی بورس، جهت به‌کار گیری ابزارهای مالی جدید در بازار.
9. ارائه گزارش‌های ادواری در رابطه با عملکرد سازمان، وضعیت بازار و صورت‌های مالی
10. تصویب سقف نرخ‌های خدمات و کارمزدهای نهادهای مالی مختلف.
11. همکاری با مراجع بین‌المللی و پیوستن به سازمان‌های مختلف منطقه‌ای و جهانی.
12. همکاری با مراجع مختلف حسابداری
13. بررسی و تایید شرایط شرکت‌های سهامی عام پیش از ثبت آن‌ها نزد مراجع ثبت شرکت‌ها.
14. بررسی و نظارت بر افشای اطلاعات با اهمیت توسط شرکت‌های ثبت شده نزد سازمان.
15. ارائه پیشنهادات جهت تهیه بودجه، انواع درآمدها و نرخ‌های خدمات سازمان به رکن اول بازار یعنی شورای عالی بورس.
16. ثبت و صدور مجوز عرضه‌های عمومی و نظارت بر آن‌ها.
17. انجام اموری که از طرف شورا به آن‌هامحول می‌شود.
18. و .... .

3) شرکت بورس اوراق بهادار تهران 

بورس اوراق بهادار تهران (tse.ir) در بهمن‌ماه سال 1346 تاسیس شد. در سال 1384 بر پایه قانون بازار اوراق بهادار، این نهاد از یک سازمان عمومی غیرانتفاعی به شرکت سهامی عام انتفاعی تبدیل شد و عملیات اجرایی را بر عهده گرفت.

این شرکت با هدف حفظ، تقویت و توسعه بازار سرمایه باثبات، شفاف، منصفانه و کارآ از طریق نظارت بر حسن اجرای قوانین و مقررات مرتبط ایجاد شد.

کنترل و مدیریت ریسک، انجام پژوهش‌های توسعه‌ای و کاربردی، ایجاد زیرساخت‌های مقرراتی و فناوری اطلاعات، ارتقای جایگاه بین‌المللی، توسعه فرهنگ سرمایه‌گذاری و ارتقای سواد مالی از وظایف این شرکت است.

4) فرابورس

طرح ایجاد بازارهای خارج از بورس در سال 1384 ریخته شده بود. سه سال بعد یعنی در سال 1387 شرکت فرابورس ایران (ifb.ir) در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیرتجاری ثبت شد و شروع به‌کار کرد.

اما فعالیت بازار فرابورس ایران بعد از تدوین و تصویب دستورالعمل‌ها لازم برای انجام معاملات فرابورس در مهرماه سال 1386 به‌طور رسمی آغاز شد.

بازار خارج از بورس، بازاری در قالب شبکه ارتباط الکترونیک یا غیرالکترونیک برای معاملات اوراق‌بهادار بر پایه مذاکره، معرفی شده است. 

صدور، تعلیق و لغو فعالیت‌های بازارهای خارج از بورس بر عهده شورای عالی بورس است. 

همانند بازار بورس، در فرابورس هم تأسیس بازارها و نهادهای مالی پس از ثبت شرکت نزد سازمان بورس و اوراق بهادار امکان‌پذیر است. فعالیت‌هایی که در بازار فرابورس انجام می‌شود نیز تحت نظارت سازمان بورس اوراق بهادار هستند. 

شرایط پذیرفته شدن شرکت‌ها در بازار فرابورس به مراتب آسان‌تر از پذیرش آن‌ها در بورس است، معمولا شرکت‌ها پیش از ورود به بورس وارد بازار فرابورس می‌شوند. این بازار خود دارای 5 زیر شاخه مختلف است و به‌منظور گسترش بازار سرمایه کشور ایجاد شده است.

5) بورس کالا 

سازوکار عملیاتی بورس کالای ایران (Ime.co.ir) مانند بورس اوراق بهادار است،  با این تفاوت که در آن بجای اوراق بهادار، کالا و مواد خام تغییر شکل نیافته معامله می‌شود.

بورس کالا، بازاری سازمان‌یافته است که در آن کالاهایی مشخص، با روش‌هایی از پیش تعیین شده معامله می‌شوند.

نخستین بورس کالایی ایران در سال 1382، بورس فلزات بود. پس از آن در سال ۱۳۸۳ بورس کالای کشاورزی نیز تاسیس شد. در نهایت در سال 1386 این دو بازار با هم ترکیب شدند و بورس کالای ایران را بوجود آوردند.

6) بورس انرژی    

بورس انرژی ایران (Irenex.ir) در تیر ماه 1391 با مجوز شورای عالی بورس و بورس اوراق بهادار به‌صورت سهامی عام تاسیس شد. در واقع بورس انرژی، یک بورس کالایی است که در آن امکان انجام معاملات حامل‌‏های انرژی مثل نفت، گاز، برق و... و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. نحوه انجام معاملات نیز شبیه سایر بازارها است. این بازار با ایجاد یک فضای رقابتی، دستیابی به قیمت‌های تعادلی را برای حامل‌های انرژی فراهم می‌سازد.

بورس انرژی که یکی از ارکان بازار سرمایه محسوب می‌شود، خود نیز دارای سه رکن بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی است. 

7) سایر نهادهای مالی 

صندوق‌های سرمایه‌گذاری، کارگزاری‌ها، موسسات رتبه‌بندی، مشاوران سرمایه‌گذاری، شرکت‌های پردازش اطلاعات، شرکت‌های تامین سرمایه، شرکت‌های سرمایه‌گذاری، بازارگردان‌ها، صندوق‌های بازنشستگی همه و همه قسمتی از ارکان بازار سرمایه را تشکیل می‌دهند.

همان‌طور که در طول مقاله خواندیم، بازار سرمایه ارکان مختلفی دارد که در راس آن، شورای عالی بورس قرار دارد. رکن بعدی سازمان بورس و اوراق بهادار است که پیشنهادات مربوط به تغییر قوانین معمولا از جانب سازمان بورس و اوراق بهادار به شورای عالی بورس ارائه می‌شود و اگر توسط شورا تصویب شود، اجرایی خواهد شد.

سایر ارکان مثل بورس اوراق بهادار، بورس کالا و... خود نیز دارای زیرشاخه‌های متعددی هستند که هر کدام در زمینه‌ای خاص فعالیت می‌کنند.