اختیار معامله چیست؟

بیشتر فعال‌های بورس فقط با خریدوفروش اوراق بهادار آشنا هستند. اما به‌غیر از این اوراق، اوراق و قراردادهای دیگری در بورس تعریف می‌شوند. این ابزارهای مشتقه برای کاهش یا انتقال ریسک منتشر می‌شوند. یکی از ابزارهای مالی پرکاربرد اختیارهای معامله هستند. این اختیارها تاکنون بیشتر در بورس کالا استفاده می‌شدند. اخیرا در رابطه با انتشار اوراق اختیار فروش تبعی در بورس اوراق بهادار اخبار متعددی منتشر شده است. در این مقاله قصد داریم ابتدا با سازوکار انواع اختیار معامله آشنا شویم و سپس به توضیح اختیار فروش تبعی، چگونگی خرید این اوراق و نقش آن‌ها در کاهش ریسک سرمایه‌گذاری‌ها صحبت کنیم. 

اختیار معامله چیست؟

هروقت شما با اراده خودتان، به‌طور مستقل و بدون اجبار، تصمیم به انجام کاری بگیرید، یعنی به‌طور اختیاری عمل کرده‌اید. ابزارهای مالی متعددی برای مدیریت ریسک در بازارها وجود دارند که برخی از آن‌ها حالت اختیاری دارند و برخی دیگر اجباری.

برای مثال قراردادهای آتی نمونه‌ای از ابزارهای مالی هستند که در صورت خرید آن‌ها باید در تاریخ معین به تعهدات خود عمل کنید. در این قرارداد نمی‌توانید تا تاریخ درج شده در قرارداد صبر کنید سپس وضعیت بازار را بسنجید و اگر به نفعتان بود به تعهدات خود عمل کنید. در واقع شما مجبورید بدون توجه به وضعیت بازار به تعهدات خود عمل کنید حتی اگر به ضررتان باشد. 

برای رفع این مشکل قراردادی طراحی شد که در آن پایبند بودن به مفاد قرارداد اجباری نبود. یعنی با استفاده از این قرارداد می‌توانید در تاریخ سررسید بازار را از تمامی جهت‌ها بررسی کنید و اگر به نفعتان بود به تعهدات خود عمل کنید. اگر در قرارداد موردی ذکر شده باشد که در صورت عمل به آن دچار ضرر و زیان شوید، می‌توانید تعهدات خود را انجام ندهید.

با بررسی میان ابزارهای مالی موجود می‌توان فهمید که اختیار معامله‌ها از امکانات بیشتری نسبت به سایر ابزارها برخوردارند. داشتن اختیارات بیشتر نسبت به سایر ابزارهای مالی باعث شده که قیمت اختیارها بیشتر از سایر ابزارها باشد.

اختیار معامله از ابزارهای مشتقه به حساب می‌آید. اوراق مشتقه، اوراقی هستند که ارزش خود را از یک دارایی دیگر می‌گیرند. در واقع این اوراق خود ارزش خاصی ندارند و می‌توانند ارزش خود را از سهام، اوراق قرضه، ارز، کالا و... بگیرند.

ساز و کار اختیار معامله

همان‌طور که گفته شد، اختیار معامله یک قرارداد است که بین دو شخص (خریدار و فروشنده) بسته می‌شود. مواردی چون تاریخ سررسید، دارایی مورد معامله، قیمت توافقی باید در قرارداد مشخص شوند. اختیار معامله دارای دو نوع اختیار خرید و اختیار فروش است.

اختیار خرید (Call Option)

فرض کنید شخصی دارای تعدادی سهم مشخص است. این شخص حدس می‌زند که قیمت این سهم در آینده کاهش پیدا ‌کند. بنابراین تصمیم می‌گیرد که بر روی سهام خود، اختیار خریدی منتشر کند.

در نقطه مقابل آن فرد شما قرار دارید و حدس می‌زنید که قیمت همان سهم در آینده نزدیک افزایش چشم‌گیری پیدا کند اما اکنون پول کافی برای خرید آن سهم ندارید. شما می‌توانید به شخصی که اختیار خرید این سهم را می‌فروشد (دارنده سهم) مراجعه کرده و در ازای پرداخت قیمت قراردادِ اختیار معامله، اختیار خرید این سهم را از فروشنده بگیرید.

با خرید این اختیار، در تاریخ سررسید حق این را دارید که اختیار خرید خود را اعمال کنید یا نکنید. اگر قیمت این سهم در تاریخ سررسید از قیمت توافق شده بین شما و فروشنده بیشتر باشد، شما حق استفاده از اختیار خرید خود را دارید و می‌توانید آن سهم را با قیمت توافق شده خریداری کنید.

اما اگر قیمت سهم مطابق با پیش‌بینی فروشنده تغییر کرده باشد و در تاریخ سررسید قیمت سهم در بازار آزاد پایین‌تر از قیمت توافق شده شما باشد، می‌توانید از اختار خرید خود استفاده نکرده و سهام را به‌طور مستقیم از بازار آزاد با قیمت پایین‌تر خریداری کنید.

در واقع شما با استفاده از این قرارداد اختیار خرید، ریسک معاملات خود را تنها با پرداخت قیمت قرارداد کاهش داده‌اید.

برای این‌که بیشتر با سازوکار اختیار خرید آشنا شویم بیایید این موضوع را با یک مثال ساده عددی بررسی کنیم.

مثال) فرض کنید شما حدس می‌زنید سهمی که الان ۳۰۰۰ تومان می‌ارزد در چند ماهه آینده قیمتش افزایش شدیدی خواهد داشت و ممکن است به ۶۰۰۰ تومان هم برسد.

در مقابل شما شخص دیگر پیش‌بینی می‌کند که بازار بورس چند ماهه آینده اصلاح داشته باشد. در این حالت این شخص اختیار خریدی را منتشر می‌کند و با قیمت ۵۰۰ تومان به شما می‌فروشد. درواقع شما در ازای پرداخت این ۵۰۰ تومان (قیمت اختیار خرید) این حق را پیدا می‌کنید که در تاریخ سررسید سهام را به قیمت توافق شده (قیمت توافق شده ۴۰۰۰) بخرید یا نخرید.

به نمودار بالا دقت کنید، اگر شما خریدار اختیار خرید هستید، خط سیاه مربوط به سود و زیان شما است. بیایید بررسی کنیم که این خط در هر نقطه چه چیزی را بیان می‌کند و دلیل رسم آن به این صورت چیست؟

وقتی یک اختیار خرید را از فروشنده می‌خرید، به اندازه قیمتِ خرید اختیار، هزینه می‌کنید. نقطه A که در نمودار رسم شده بیانگر همین موضوع است. مثلا شما اختیار خرید را به قیمت ۵۰۰ تومان می‌خرید بنابراین نمودار سود و زیان شما از منفی  500 شروع می‌شود. با گذشت زمان و افزایش قیمت سهم به نقطه B یعنی همان قیمت توافقی می‌رسیم. در این قیمت چه از اختیار خرید خود جهت خرید سهم استفاده کنید و چه به‌طور مستقیم از بازار آزاد سهم بخرید فرقی به حال شما نخواهد کرد و شما هنوز هم به اندازه قیمت خرید اختیار خود دچار ضرر می‌شوید. 

اگر قیمت به نقطه C برسد، در صورت استفاده از اختیار خود نه سودی به‌دست آورده‌اید و نه ضرری کرده‌اید. در این نقطه تغییرات قیمتی از نقطه B تا C، میزان هزینه‌ای که برای خرید اختیار کرده‌اید (همان ۵۰۰ تومان اولیه) را پوشش می‌دهد، به این نقطه، نقطه سر‌به‌سر نیز گفته می‌شود. در نقطه سربه‌سر سود و زیان با هم برابر و مساوی با صفر است. بعد از نقطه C در صورت اعمال اختیار خود سود خواهید کرد.

در واقع در این معاملات سود خریدار اختیار نامحدود و زیان او محدود به قیمت خرید اختیار است.

نمودار زرد مربوط به فروشنده اختیار خرید است و سود و زیان او را نشان می‌دهد. سود و زیان فروشنده اختیار دقیقا عکس سود و زیان خریدار آن است.

اختیار فروش (Put Option)

با خرید قرارداد اختیار فروش، این حق را پیدا می‌کنید که در تاریخی مشخص از آینده یک دارایی یا سهام را با قیمت توافق شده بفروشید یا نفروشید.

در این نمودار هم، همانند نمودار قبل، خط سیاه نشان‌دهنده وضعیت سود و زیان خریدار در قیمت‌های مختلف است.

فرض کنید یک موقعیت اختیار فروش روی سهام شرکت ایکس با پرداخت ۵۰۰ تومان اتخاذ کرده‌اید. در این قرارداد علاوه‌بر قیمت توافقی ۳۰۰۰ تومان، تاریخ سررسید برای ۶ ماه دیگر مشخص شده است. اگر بعد از گذشت ۶ ماه و در تاریخ سررسید قیمت سهم کمتر از قیمت توافقی یعنی ۳۰۰۰ تومان باشد، کار درست این است که اختیار خود را اعمال کرده و سهم را با قیمت توافقی به فروشنده اختیار بفروشید. در این صورت لزوما سود نخواهید کرد، اما چرا؟

مبلغی که بابت خرید اختیار فروش پرداختیم را به یاد بیاورید، اگر مبلغ بازار سهام مورد نظر از مجموع قیمت توافقی با قیمت اختیار بیشتر باشد، سود می‌کنید. اما اگر بین  محدوده C تا B  باشد، که در صورت اعمال اختیار، کمتر ضرر خواهید کرد.

اما اگر قیمت سهم در بازار آزاد بیشتر از قیمت توافقی ۳۰۰۰ تومان باشد، کار درست این است که اختیار خود را اعمال نکنید. در این حالت حداکثر زیان شما برابر است با مبلغی که بابت خرید اختیار فروش (۵۰۰ تومان) پرداخت کرده‌اید.

در چه صورت فروشنده اختیار فروش سود می‌کند؟

اگر قیمت بازار سهم بیشتر از قیمت توافقی بین شما و فروشنده باشد، شما اختیار خود را اعمال نخواهید کرد و فروشنده به اندازه قیمت فروش اختیار فروش به شما سود خواهد کرد.

اما اگر قیمت بازار سهم از قیمت توافقی شما کمتر باشد، شما اختیار را اعمال خواهید کرد. در این صورت فروشنده اختیار مجبور می‌شود که سهام شما را با قیمت توافقی از شما خریداری کند.

درواقع می‌توان گفت که سود فروشنده اختیار فروش محدود است (به اندازه قیمت فروش) اما زیان فروشنده نامحدود است. هر چه قیمت سهم بیشتر کاهش پیدا کند، زیان فروشنده اختیار بیشتر خواهد شد.

قرارداد اختیار معامله می‌تواند روی سهم، سلف، ارز، کالا و... بسته شود. برای پوشش ریسکی که نوسانات قیمت برای دارندگان این دارایی‌ها ایجاد می‌کند دو ابزار اختیار خرید و فروش تبعی در نظر گرفته شده است. این دو اختیار از ابزارهای جذاب معاملاتی هستند که می‌توانند در بالا و پایین شدن بازار به حفظ سرمایه ما کمک کنند.

اختیار خرید تبعی

به‌طور کلی اختیار خرید تبعی، اختیاری است که می‌توانید روی دارایی خود مانند سهم (در صورت وجود) بخرید. براساس این اختیار عرضه کننده (فروشنده، شرکت تولیدی)، ‌اختیارِ خرید مقدار مشخصی از دارایی پایه را به قیمت اعمال در تاریخ سررسید خواهد داشت. منظور از قیمت اعمال، قیمتی است که در قرارداد اختیار معامله برای خرید یا فروش دارایی پایه ثبت شده است. این نوع اختیار خرید در بازار اوراق بهادار ایران کاربرد چندانی ندارد.

اختیار فروش تبعی

دستورالعمل عرضه اوراق اختیار فروش تبعی برای سهام شرکت‌های پذیرفته در مرداد ماه ۱۳۹۱ به کارگزاری‌ها ابلاغ شد. به‌طور کلی اختیار فروش تبعی، اختیار معامله‌ای است که بر اساس آن، اختیار فروش تعداد مشخصی از سهم پایه (سهامی که می‌توانید روی آن اختیار فروش را اخذ کنید) به قیمت تعیین شده (قیمت اعمال) در اطلاعیه‌ای که توسط شرکت منتشر می‌شود (اطلاعیه عرضه) در تاریخ اعمال به خریدار آن داده می‌شود.

فرض کنید تعداد زیادی از سهام یک شرکت را خریداری کرده‌اید اما از نوسانات بازار می‌ترسید. بنابراین می‌توانید با خرید اختیار فروش تبعی روی آن سهم، به‌نوعی از کسب حداقل سود بازار مطمئن شوید. با استفاده از این روش می‌توانید در مواقعی که آینده بازار مشخص نیست، یا زمانی که میزان هیجانات در بازار به حداکثر خود می‌رسد، ریسک از دست دادن کل سرمایه‌اتان را پوشش دهید. به این اوراق، اوراق بیمه سهام نیز گفته می‌شود.

این اوراق معمولا توسط سهامداران عمده حقوقی، شرکت‌های تابعه ناشر، صندوق‌های اختصاصی بازارگردانی و صندوق توسعه بازار سرمایه در راستای پوشش ریسک و حمایت از سرمایه‌گذاران بازار منتشر می‌شوند.

این اوراق قابلیت معامله در بازار ثانویه را ندارند، یعنی شما نمی‌توانید این اوراق را زودتر از سررسید در بازار معامله کنید و به شخص دیگری بفروشید. این اوراق باید تا سررسید نگه‌داری شوند.

اوراق اختیار فروش تبعی همانند سایر سهم‌های موجود در بازار دارای یک نماد معاملاتی هستند. با جستجوی نماد این اوراق در سایت tsetmc می‌توان تابلوی معاملاتی مربوط به این اوراق را مشاهده کرد و از قیمت آن‌ها مطلع شد. برای مثال نماد مربوط به اوراق اختیار فروش تبعی سهم پایه بانک صادرات به صورت هصادر۹۱۲ است. نمادهای مربوط به اوراق اختیار فروش تبعی معمولا با حرف ه آغاز می‌شوند. عدد ۹۱۲ نشان می‌دهد که تاریخ سررسید این قرارداد برج ۱۲ سال ۹۹ است. طبق این قرارداد شما مجاز هستید که در تاریخ ۹۹/۱۲/۲۳ سهام وبصادر را به قیمت ۳۷۵۰ ریال بفروشید. 

چه موقع اختیار فروش تبعی خود را اعمال کنیم؟

وقتی روی سهام پایه خود یک موقعیت اختیار فروش تبعی اتخاذ می‌کنید در واقع اختیار این را پیدا می‌کنید که سهام خود را در تاریخ سررسید به ناشر اوراق به قیمت توافقی بفروشید یا نفروشید. توجه کنید که برای خرید این اوراق باید حتما اصل سهام را داشته باشید تا اجازه خرید اختیار فروش تبعی توسط کارگزاری به شما داده شود. علاوه‌بر آن تنها به تعداد سهمی که دارید این اوراق تعلق می‌گیرد و نمی‌توانید بیشتر از تعداد دارایی خود اختیار فروش خریداری کنید.

در تاریخ سررسید اگر قیمت سهم شما پایین‌تر از قیمت توافقی در اختیار فروش باشد، می‌توانید سهام خود را با قیمت توافق شده در قرارداد به ناشر آن بفروشید و ناشر یا همان شرکت عرضه کننده اوراق موظف است که سهام شما را خریداری کند.

اما اگر قیمت دارایی پایه ببیشتر از قیمت توافق شده در قرارداد باشد، می‌توانید (حق دارید) اختیار خود را اعمال نکرده و سهم خود را در بازار آزاد به قیمت روز بفروشید.

چرا یک شخص یا نهاد باید سهام را در قیمتی بالاتر از قیمت بازار خریداری کند؟

معمولا شرکت‌ها برای حمایت از قیمت سهام خود و عبور از وضعیت بد بازار اقدام به انتشار این اوراق می‌کنند. و یا می‌توان گفت با وجود این اوراق افراد اطمینان بیشتری نسبت به سهم پیدا می‌کنند و بیشتر به سمت آن جذب می‌شوند.

از طرف دیگر وقتی خریدارها خیالشان از بابت ریسک معاملات راحت شود، با اعتمادبه‌نفس بیشتری سهم می‌خرند و کم‌تر پیش می‌آید که کارشان به استفاده از حق فروش برسد. 

در صورت عدم ایفای تعهد شرکت ناشر در سررسید، چه اتفاقی خواهد افتاد؟

در صورت عدم ایفای تعهدات توسط ناشر در سررسید، خسارتی به شرح زیر به دارندگان اوراق تعلق خواهد گرفت:

مبلغ خسارتی که به ازای هر ورقه به دارندگان تعلق می‌گیرد برابر است با مابه‌التفاوت بین قیمت اعمال اوراق اختیار فروش تبعی با قیمت پایانی سهم در سررسید به‌علاوه با قیمت پایانی سهم در سررسید ضرب در ۲ درصد.

این مابه‌التفاوت در صورتی به دارنده اوراق  پرداخت می‌شود که قیمت اعمال در سررسید بیشتر از قیمت پایانی سهم پایه در سررسید باشد. اگر قیمت پایانی سهم پایه در سررسید به تشخیص بورس منصفانه نباشد، بورس می‌تواند قیمت پایانی سهم را تعدیل می‌کند و تمامی خسارات بر مبنای قیمت تعدیل شده محاسبه خواهد شد.

اضافه کردن این نکته نیز خالی از لطف نیست که اوراق فروش مورد بحث در بازار سرمایه ایران از نوع اروپایی هستند نه آمریکایی. یعنی فقط در تاریخ سررسید قابل استفاده هستند. همچنین امکان معامله این اوراق وجود ندارد. این اوراق برای خریدار در حکم بیمه‌نامه هستند و او نمی‌تواند حق خود را به دیگری واگذار کند. 

نظرات ارزشمند شما

لطفا اگر این مطلب برایتان مفید بود، سوال و یا نظری درباره آن داشتید، در انتهای همین صفحه نظر خود را ثبت بفرمایید.