بازار مشتقه (Derivative Market) چیست؟ و چه تفاوتی با اوراق مشتقه دارد؟ در مقالات گذشته به معرفی بورس کالا پرداختیم. همانطور که گفته شد بورس کالا دارای چهار بازار مختلف فیزیکی، بازار مشتقه، بازار مالی و بازار فرعی است.
در این مقاله قصد داریم بازار مشتقه و ابزارهای مالی آن را توضیح دهیم و به نحوه گرفتن کد معاملاتی در این بازار اشاره کنیم. دو نوع از اوراق مشتقه رایج در ایران، قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله هستند که نسبت به سایر اوراق مشتقه مثل قراردادهای تاخت swap قدمت بیشتری دارند. برای آشنایی با این موضوع که این بازار چیست، چه چیزی در آن معامله میشود و برای معامله کردن در آن به چه چیزی نیاز است. ادامه مطلب را مرحله به مرحله با ما دنبال کنید.
بازار مشتقه چیست؟
بازار مشتقه، بازاری است که در آن اوراق مشتقه مثل قراردادهای آتی و اختیار معاملهِ خرید یا فروش، معامله میشود. در این بازار، دو طرف قرارداد متعهد میشوند که در تاریخ ذکر شده، در آینده، به تعهدات مکتوب در قرارداد عمل کنند. بازار مشتقه خود میتواند به دو بازار اختیار معامله و بازار آتی تقسیم شود. این نامگذاری بر اساس اوراقی که در این بازارها معامله میشوند، انجام شده است.
برای آشنا شدن با بازار مشتقه ایران میتوانید به سایت بورس کالا مراجعه کنید و در آنجا با اوراق و محصولاتی که تحت عنوان این اوراق به فروش میرسند آشنا شوید.
اوراق مشتقه چیست؟
اوراقی هستند که ارزش خود را از یک دارایی پایه دیگر مثل محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و... میگیرند. در واقع ارزش این اوراق از ارزش دارایی که در قرارداد ذکر شده، مشتق میشود. این اوراق از ابزارهای مالی مرتبط با مدیریت ریسک هستند.
قیمت اوراق مشتقه تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمیشود و به دارایی پشتوانه آنها بستگی دارد. دو ابزار معاملاتی پرکاربرد در بازار مشتق ایران، قرارداد آتی و اختیارات معامله هستند.
قرارداد آتی
قراردادی است که بین دو نفر (فروشنده و خریدار) از طریق نهادهای واسط برای کالاهایی خاص تنظیم میشود. در این قرارداد یک کالا یا دارایی بهخصوص با ویژگی و کیفیت مشخص، در تاریخی معلوم و با مبلغی از پیش تعیین شده، در اختیار خریدار قرار میگیرد. در این قرارداد طرفین معامله، متعهد میشوند که کالا و قیمت مشخص شده را در تاریخ سررسید به یکدیگر منتقل کنند.
شخصی که قصد اتخاذ موقعیت خرید دارد، مبلغی را بهعنوان ودیعه اولیه نزد نهاد واسط قرار میدهد. دو نوع قرارداد آتی وجود دارد: قرارداد آتی خرید (Short Position) و قرارداد آتی فروش (Long Position)
با استفاده از قرارداد آتی خرید میتوانید در تاریخ مشخص، دارایی خاصی را با قیمت توافق شده در قرارداد خریداری کنید. قرارداد آتی فروش به شما امکان میدهد که دارایی خاصی را در تاریخ مشخص و به قیمت قرارداد بفروشید.
تعریف اتاق پایاپای و نقش آن در قرارداد آتی خرید
در این معاملات رکن سومی به نام اتاق پایاپای وجود دارد. اگر بخواهید یک قرارداد آتی خرید اخذ کنید، در ابتدا باید مبلغی بهعنوان ودیعه اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارید. اتاق پایاپای بهعنوان یک واسط نقش فروشنده را برای شما ایفا میکند. یعنی بهعنوان یک خریدار از فروشنده میخرند و به عنوان فروشنده به شما میدهند. وجود اتاق پایاپای به ما اطمینان میدهد که طرفین به تعهدات خود عمل کنند.
قبل از تاریخ سررسید خریدار و فروشنده هر دو میتوانند با اتخاذ یک موقعیت معکوس، موقعیت معاملاتی قبلی خود را ببندند و سود یا زیان خود را شناسایی کنند.
ممکن است الان حس کنید که معامله از طریق این قراردادها چه دشوار است. بله سازوکار معاملات در قراردادهای آتی کمی پیچیدهتر از خرید و فروش سهام است، اما ویژگیهای این اوراق به جذابیت آنها افزوده است.
از جذابیتهای بازار مشتقه میتوان به دو طرفه بودن بازار، وجود اهرم معاملاتی و پایین بودن هزینه مبادلات نسبت به خرید مستقیم کالا اشاره کرد.
منظور از دو طرفه بودن بازار این است که شما میتوانید علاوهبر افزایش قیمتها از طریق کاهش قیمتها نیز کسب سود کنید. منظور از اهرم معاملاتی این است که شما میتوانید در آن از طریق روشهای خاص بیشتر از موجودی خود معامله کنید.
مثالی درباره قرارداد آتی
فرض کنید با بررسی وضعیت بازار به این نتیجه رسیدهاید که قیمت سکه در چند ماهه آینده افزایش پیدا خواهد کرد. فرد دیگری نیز در این زمان از دید خودش به ابن نتیجه رسیده که قیمت سکه در آینده کاهش پیدا خواهد کرد. شما تصمیم میگیرید که با فروشنده سکه یک قرارداد آتی ببندید. در ابتدا مقداری از پول خود را به عنوان ودیعه اولیه در اتاق پایاپای میگذارید. فرض میکنیم که قصد دارید سکهها را بهطور فیزیکی دریافت کنید. در سررسید قرارداد شما کل مبلغ درج شده در قرارداد را پرداخت میکنید و فروشنده باید در این تاریخ کالا را تحویل دهد. حالا اگر قیمت سکه افزایش یافته باشد، فروشنده مجبور است کالا را به قیمت روز خریداری کند و به قیمت درج شده در قرارداد به شما تحویل دهد. در این صورت شما سود کرده و فروشنده ضرر میکند.
اما اگر قیمت سکه کاهش پیدا کرده باشد، فروشنده سکه را به قیمت روز میخرد و گرانتر به شما میفروشد. در این صورت شما باید مبلغی بیشتر از مبلغ روز سکه بابت خرید آن بپردازید. برای آشنایی بیشتر با این قرارداد و ساز و کار آن، مطالب ما را همچنان دنبال کنید.
اختیار معامله یا آپشن (Option Contracts)
اختیار معامله قرارداد و توافقی است بین شخصی که اختیار را میفروشد و شخصی که آن را میخرد. برای خرید این اختیار باید مبلغی پول به فروشنده اختیار بپردازید تا بتوانید صاحب آن شوید.
شخص خریدار میتواند اختیار خرید یا فروش یک دارایی تعهد شده را بخرد. این قرارداد به شخص دارنده آن (خریدار اختیار معامله) این امکان را میدهد که در تاریخ معین و یا تا آن تاریخ، یک دارایی مشخص را با قیمت توافقی (Strike Price) ذکر شده در قرارداد، بخرد یا نخرد.
اختیار معامله در قالب یک مثال
بیایید با ذکر یک مثال با این قرارداد بیشتر آشنا شوید. فرض کنید شما کشاورزی هستید که محصولات خود را در یک ماه آینده به فروش خواهید رساند، اما حدس میزنید که در آن تاریخ قیمت محصولات کشاورزی به دلیل عرضه زیاد آن محصول پایین میآید.
در طرف دیگر کارخانهای است کارخانه به محصولات کشاورزی احتیاج دارد و حدس میزند که در یک ماه آینده که محصولات به بار مینشینند، بهدلیل نبود واردات این محصول و برداشت اندک آن، قیمت محصول بالا برود اما از این بابت مطمئن نیست. این مدیر برای این که در آینده مبلغ بیشتری بابت خرید این محصولات نپردازد. به سراغ کشاورز میرود و بعد از توافق بر سر قیمت، یک اختیار خرید محصول برای تاریخ مشخصی از او میخرد. در تاریخ سررسید دو حالت برای خریدار اختیار ممکن است.
حالت اول
قیمت محصولات از قیمت توافقی بالاتر است. در این حالت خریدار اختیار (مدیر شرکت) خوشحال از این که این اختیار را خریده، آن را اعمال میکند و محصولات را پایینتر از قیمت روز خریداری میکند. در این صورت مدیر مجموعه سود کرده و فروشنده اختیار (کشاورز) از این که مجبور به تحویل کالا با قیمت پایین است ناخوشایند میشود.
حالت دوم
قیمت محصولات از قیمت توافقی پایینتر است. در این حالت مدیر مجموعه، با خود میگوید که اگر از بازار بدون اعمال اختیار خرید، محصول را تهیه کند هزینه کمتری برایش دارد، بنابراین از اعمال اختیار خرید خودداری میکند. در این حالت مدیر شرکت تنها به اندازه مبلغی که برای خرید اختیار خرید پرداخته ضرر میکند.
در صورت عدم اعمال اختیار خرید، کشاورز محصول خود را در بازار به قیمت روز میفروشد و سودی که به کشاورز تعلق میگیرد، برابر با مبلغی است که بابت فروش اختیار خرید از مدیر شرکت دریافت کرده است.
انواع اختیار معامله
دو نوع اختیار معامله وجود دارد: اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option). دارنده اختیار خرید یا فروش حق این را دارد که اختیار خود را اعمال کند یا نکند، اما فروشنده آن مجبور است که طبق قرارداد عمل کند. در بازار ایران این اختیارها روی کالاهای مشخص و تعداد اندکی از سهمها قابل اعمال است.
بعد از آشنایی مختصری که با این بازار و اوراق آن داشتیم به چگونگی خرید این اوراق میپردازیم. فرض کنید که قصد دارید با استفاده از قرارداد آتی دارایی مدنظر خود را چند وقته دیگر بگیرید. همانطور که برای خرید سهم به کد بورسی نیاز داریم برای معامله کردن در بازار مشتقه نیز به یک کد معاملاتی مخصوص به اوراق مشتقه نیاز داریم.
کد معاملاتی بازار مشتقه و نحوه اخذ آن
این کد یک شناسه 9 رقمی است و به هر شخص یک کد منحصربفرد تعلق میگیرد.
مدارک و شرایط مورد نیاز برای دریافت کد معاملاتی از بازار مشتقه
برای این که بتوانید کد معاملاتی مشتقه دریافت کنید، باید پیش از آن کد معاملاتی بورس داشته باشید. منظور از کد معاملاتی بورسی همان کد سهامداری است. هنگام پرکردن فرمهای مربوط به صدور کد معاملاتی مشتقه، کد سهامداری خود را باید در آن درج کنید.
اگر کد بورسی خود را گرفتهاید و قصد دارید که کد معاملاتی مشتقه هم دریافت کنید. پیش از مراجعه حضوری به کارگزاری میتوانید از طریق سایت آنها متوجه شوید که آیا مجوز فعالیت در این بازار دارند یا خیر، در صورتی که در این بازار فعالیت میکنند، بررسی کنید و ببینید که چه مدارکی برای فعالیت در این بازار لازم است. در صورت امکان فرمهای مربوطه را پیش از مراجعه به کارگزاری پر کنید.
مقالات پیشنهادی : نحوه دریافت کد بورسی
مدارک مورد نیاز برای اکثر کارگذاریها مشترک است. مدارکی که از افراد حقیقی گرفته میشود معمولا شامل، کپی برابر اصل شده پشت و روی کارت ملی و تمام صفحات شناسنامه، اصل فرم درخواست کد با تائیدیه بانک مربوطه و کارگزار، فرم معرفی اطلاعات حسابهای بانکی مشتری و اقرارنامه و بیانیه ریسک معاملات قراردادهای آتی است.
بعد از ارسال مدارک توسط کارگزار، در صورتی که در مدارک ایرادی وجود نداشته باشد، طی سه روز کاری در سیستم سامانه بازار آتی (سبا) کد مشتری ثبت میشود. بعد از تایید نهایی توسط مدیریت، کد معاملاتی مشتری در سامانه بازار آتی تایید و مشتری می تواند در بازار معاملات آتی فعالیت کند.
ساز و کار صدور کد معاملات مشتقه
برای معامله در این بازار نیز همانند معامله در بورس و فرابورس به یک کارگزار احتیاج دارید. بنابراین باید به یک کارگزاری که دارای مجوز فعالیت در بازار مورد نظر است مراجعه کنید. بعد از تکمیل فرمها و ارائه اصل و تصویر مدارک مربوطه، کارگزاری به بررسی مدارک شما میپردازد و بعد از مطابقت دادن و ممهور کردن به مهر برابر با اصل کلیه مدارک و اطلاعات مربوط به مشتری به بورس کالا بصورت فیزیکی و سیستمی ارسال میشود. بعد از تایید هویت اشخاص حقیقی و حقوقی با استفاده از سامانههای قانونی و بررسی تکراری نبودن شخصیت در بورس کالا، کد مشتری بهصورت غیرعملیاتی صادر میشود.
بعد از تایید اطلاعات توسط مدیریت توسعه بازار مشتقه، کد مشتری توسط مدیریت توسعه بازار مشتقه فعال میشود. در انتها نیز کد شما توسط کارگزاری که در آن ثبتنام کردهاید به اطلاع شما خواهد رسید.
مراحل دریافت کد معاملاتی برخط (آنلاین)
اگر میخواهید کد معاملاتی برخط (آنلاین) قراردادهای آتی را دریافت کنید، شرط اول این است که بیش از 18 سال داشته باشید و حداقل مدرک شما دیپلم باشد. برای کسب کد معاملات آنلاین باید مدارک و فرمهای موجود درسایت هر کارگزاری را پر کنید و به صورت حضوری یا از طریق پست به کارگزاری تحویل دهید. معمولا آزمون کتبی توسط کارگزاری در رابطه با بازار آتی و سازوکار آن از شما گرفته میشود. در صورتی که شما از لحاظ حرفهای صلاحیت معامله در این بازار را داشته باشید. کارگزاری برای شما یک نام کاربری و رمز عبور صادر میکند. با استفاده از این دو میتوانید به سامانه معاملات برخط قراردادهای آتی توسط کارگزاری دسترسی پیدا کنید. توجه داشته باشید برای فعالیت در این بازار باید یک حساب در اختیار بورس تشکیل دهید، معمولا ودیعههای اولیه در این حساب واریز میشوند.
میتوانید ویدیوهای بیشتری از تالاربورس را در آپارات (شبکه اشتراک ویدیو) و همچنین کانال یوتیوب تالاربورس مشاهده بفرمایید.
سلام میخوام گواهی شمش طلا بگیرم لطفا راهنمایی کنید
خیلی ساده و روان توضیح دادید مدت ها سوال بود برام که این آپشن و اختیار چیه تازه فهمیدم چی به چیه!
با سلام و احترام.
خوشالیم که محتوای ارائه شده در تالاربورس برای شما مفید بوده است.
سپاسگذارم , عالی بود و خیلی استفاده کردم
خوشحالیم که این مقاله برای شما مفید بوده است.
تشکر
ساده و مفید بود
کد معاملاتی آتی رو بگیریم برای تمامی آتی ها میشه معامله کرد؟؟ خواه آتی کالایی خواه آتی سهام؟؟
بله
ممنون
برای ثبت نام بابت ضمانت چک میگیرن؟
سلام. بستگی به کارگزاریتون داره. از کارگزاری مورد نظرتون سوال کنید بهتر هستش
با تشکر از شما، مقاله خوبی بود و . ولی دو تا سوال برایم باقی مانده. اول اینکه قراردادهای اختیار خرید یا فروش در بورس ایران فقط مطابق سیستم اروپایی هست یا اینکه سیستم امریکایی آن هم جاری شده؟ سوال دوم: با کارگزاری تماس گرفتم و گفتند باید چک تضمین بگذاریم. این چک تضمین برای چه منظوری می باشد؟ تا آنجا که من متوجه شدم در خرید قراردادهای اختیار خرید/فروش مبلغی در ابتدا پرداخت می شود و تا زمان سر رسید قرارداد اگر خریدار قرارداد، خواسته باشد قرارداد را عملیاتی نماید مبلغ را واریز می نماید ولی اگر انصراف بدهد… ادامه مطلب »
در ایران تنها اختیار معامله اروپایی وجود دارد. در قرارداد اختیار معامله اگر شما فروشنده اختیار باشید (چه فروشنده اختیار خرید و چه فروشنده اختیار فروش)، یک وجه تضمینی باید در حساب در اختیار کارگزار داشته باشید، تا اگر تاریخ سررسید رسید و کسی که اختیار را از شما خریداری کرده، اختیارش را اعمال کرد، یک تضمینی جهت ایفای تعهدات از طرف شما وجود داشته باشد. احتمالا درخواست چک هم به همین خاطر هست. احتمالا در کارگزاری مدنظرتون بجای وجه تضمین از شما چک را میگیرن تا اگر تاریخ سررسید اومد و طرف مقابل شما خواست اختیارش را اعمال کنه،… ادامه مطلب »