در مقاله آشنایی با تابلو های بورس و فرابورس به معرفی بورس اوراق بهادار، بازارها و تابلوهای آن پرداختیم. در آن مقاله اشاره شد که بازارها براساس مواردی که در آنها معامله میشود، نامگذاری میشوند. همچنین گفتیم که علاوهبر بورس اوراق بهادار که در آن انواع اوراق بهادار معامله میشوند، بازار دیگری در ایران به نام بورس کالا وجود دارد. در این بازار کالاهای مختلف، همراه با قراردادهایی متنوع معامله میشوند.
بورس کالای ایران دارای چهار بازار متفاوت است. بازار فیزیکی، بازار مشتقه، بازارهای مالی و بازار فرعی، چهار بازاری هستند که بورس کالای ایران را تشکیل دادهاند. قبل از اینکه سراغ این بازارها برویم ابتدا بررسی میکنیم که بورس کالا چیست و به چه منظوری ایجاد شده است؟
بورس کالا چیست؟
بورس کالا، بازاری سازمانیافته است که در آن کالاهایی مشخص، با روشهایی از پیش تعیین شده معامله میشوند.
در بورس کالای ایران (Iran Mercantile Exchange) همانند بورس اوراق بهادار، تعداد زیادی خریدار و فروشنده وجود دارد که بجای اوراق بهادار، کالا معامله میکنند. در این بازار معمولا کالاها و مواد خام تغییر شکل نیافته مثل زعفران، زیره، فلزات مختلف و... معامله میشوند.
دلایل تشکیل بورس کالا و تاریخچه آن
یکی از دلایل بوجود آمدن بورس کالا، ناکارآمدی روشهای معامله در بازارهای سنتی بود. این ناکارآمدی در بخشهای عرضه، تقاضا و حتی توزیع نیز دیده میشد. در بازارهای سنتی فرایند کشف قیمت بهدرستی انجام نمیگرفت و هیچ نهاد نظارتی وجود نداشت که بر عملکرد طرفین قرارداد نظارت داشته باشد. بنابراین تصمیمگرفته شد تا بازاری بهنام بورس کالا بوجود بیاید تا خلاءهای موجود در بازار را پر کند.
یکی از قدیمیترین بورسهای کالا، بورس کالا شیکاگو (CME) واقع در ایالات متحده آمریکا است که قدمتی نزدیک به 170 سال دارد. بورس فلزات لندن (LME) بعد از بورس کالای شیکاگو ، یکی دیگر از قدیمیترین بورسهای کالای دنیا است که قدمتی معادل 130 سال دارد. یعنی از حوالی قرن نوزدهم این بازارها بهمنظور برطرف کردن مشکلات مبادله و یا دادوستد بوجود آمدند.
نخستین بورس کالایی ایران، بورس فلزات بود که در سال 1382 ایجاد شد، پس از آن در سال 1383 بورس کالای کشاورزی راهاندازی شد. در سال 1386 با ادغام بورس فلزات و بورس کالاهای کشاورزی، بورس کالای ایران بوجود آمد.
مزایا و معایب معامله در بورس کالا
همانطور که در بالا اشاره کردیم، یکی از دلایل بوجود آمدن بورس کالا، عدم وجود ناظر بر فعالیتهای معاملهگران بود. قبل از راهاندازی بورس کالا ، معاملهگران در انجام مبادلات خود با ریسکهای مختلفی روبهرو میشدند. مثلا ممکن بود فردی نیاز به فروش کالای خود داشته باشد اما طرف دیگر قرارداد را نشناسد، از سابقه معاملاتی او باخبر نباشد و حتی از اعتبار طرف مقابل آگاهی نداشته باشد. در این مواقع طرفین با ریسک عدم ایفای تعهدات مواجه میشدند. علاوهبر این نهاد یا سازمانی وجود نداشت که افراد بتوانند از سابقه آن شخص، اصالت کالاهای مورد معامله او و... باخبر شوند. از طرف دیگر فروشنده نمیدانست که آیا خریدار در تاریخ مشخص شده، پول را به او پرداخت خواهد کرد یا خیر.
با تشکیل بورس کالا یک سازمان منسجم و یکپارچه ایجاد شد که علاوهبر داشتن اطلاعات خریداران و فروشندگان، اصالت کالاها را تضمین میکند و بر عملکرد سرمایهگذاران نظارت دارد. بنابراین در این بازار ریسک تسویه وجود ندارد. از دیگر مزایای این بازار میتوان به شفافیت آن اشاره کرد. در این بازار نیز همانند بورس اوراق بهادار، خریداران و فروشندگان، قیمتهای مدنظر خود را مشخص میکنند. این قیمتها در تابلویی نمایش داده میشوند و قراردادها و پیمانهایی که منعقد میشود دارای اعتبار و اصالت هستند.
کشف قیمت از دیگر مواردی است که در این بازار توسط فرایند عرضه و تقاضا انجام میشود. در این بازار تمامی عوامل موثر بر قیمت کالا، تاثیر خود را بهطور شفاف نمایش میدهند. در این بازار اگر یکی از طرفین به وظایف و تعهداتش عمل نکند، از محل تضمینهای اولیهای که از خریدار و فروشنده گرفته شده، اقدام به جبران خسارت وارده میشود.
کشف قیمت در بورس کالا، از طریق فرایند عرضه و تقاضا انجام میشود.
از معایب این بازار میتوان به محدودیتهای موجود در حجم خرید اشاره کرد. برای مثال در خرید برخی محصولات نمیتوان از یک حد معین شدهای، کمتر خرید کرد. شرکتهایی که در بورس کالا فعالیت میکنند موظف هستند که بهطور دائم کالاهای خود را عرضه کنند. برای مثال نمیتوانند سه دوره کالاها را عرضه کنند و یک دوره عرضه نکنند. این عرضهها باید بهصورت متوالی انجام شود، در غیر این صورت از بازار اخراج میشوند. از دیگر معایب این بازار میتوان به عرضه برخی از کالاها به شکل سبد اشاره کرد و امکان انتخاب برای خریدار وجود ندارد.
با شکلگیری این بازارها شاهد تغییر شکل نحوه انجام معاملات از گذشته تاکنون هستیم، یعنی از معاملات سنتی به سمت معاملات پیشرفته حرکت میکنیم.
چه کالاهایی در این بازار معامله میشوند؟
بورس کالا دارای چهار بازار فیزیکی، مشتقه، مالی و فرعی است. انواع محصولات صنعتی و معدنی، کشاورزی، فرآوردههای نفت و پتروشیمی و... در این بازارها معامله میشوند. در ادامه به معرفی کالاهایی که در هرکدام از این گروهها معامله میشوند، میپردازیم.
- گروه محصولات صنعتی و معدنی، در این گروه کالاهای متفاوتی نظیر فراوردههای فولادی، آلومینیومی، مسی و شمش روی معامله میشوند.
- گروه فرآوردههای نفتی و شیمیایی، کالاهایی مثل روغن موتور، پارافین، قیر، دوده صنعتی، اسید نیتریک، استیک اسید، گوگرد، آمونیاک و... از نمونه کالاهایی هستند که در این گروه معامله میشوند.
- گروه کشاورزی، از کالاهایی که در این گروه معامله میشوند، میشود به کنجاله، تفاله، کنستانترهها، ذرت، شکر، پسته، زعفران، پنبه، جو، برنج، تخممرغ و... اشاره کرد.
- گروه کالاهای پذیرفته شده در بازار مشتقه و مالی، در این گروه انواع زعفران و اوراقی مانند اوراق سلف موازی استاندارد سراتو شرکت سایپا و... معامله میشوند.
در بازار فرعی، گروهها و کالاهای مختلفی با شرایطی متفاوت از گروههای نام برده شده معامله میشوند. برای مثال مواردی مانند کودها، گیاهان دارویی، قند، فرآوردههای لبنی و... در بخش کشاورزی بازار فرعی معامله میشوند. بههمین صورت نیز در بخشهای مختلف معدنی، شیمیایی و پلیمری بازار فرعی، کالاهای متفاوتی معامله میشوند. برای مشاهده بازارها، کالاها، قراردادها و کسب اطلاعات در رابطه با بورس کالا میتوانید به سایت ime.co.ir مراجعه کنید.
چه قراردادهایی در بورس کالا معامله میشوند؟
اگر قصد معامله در بورس کالا را دارید، نیازی نیست که خودتان قرارداد بنویسید. شما میتوانید با استفاده از قراردادهای از پیش نوشتهشده که ساختاری استاندارد دارند، معامله کنید. در تصویر زیر بازارهای مختلف بورس کالا و برخی از قراردادهایی که در این بازارها بهکار میروند را میبینید.در ادامه به توضیح برخی از این قراردادها میپردازیم.
قرارداد نقدی (Spot)
قرارداد نقدی، قراردادی است که احتمالا همه شما با این نوع قرارداد آشنایی دارید. در این قرارداد، خریدار، همه مبلغ مورد نظر را بهطور نقدی به فروشنده میپردازد، در مقابل فروشنده هم باید همان موقع کالای فروخته شده را تحویل دهد. در این قرار داد که قرارداد فوری هم به آن گفته میشود دو طرف قرارداد میتوانند حداکثر ظرف سه روز به تعهدات خود عمل کنند. در این قرارداد خریدار باید هزینه کارمزد کارگزار را نیز بپردازد.
قرارداد نسیه (Credit)
در قرداد نسیه، خریدار کالای مورد نظر را فوری دریافت میکند، اما وجه نقد را مطابق با قرارداد و در تاریخ سررسد باید به فروشنده بپردازد.
قرارداد سلف (forward)
قرارداد سلف عکس قرارداد نسیه است. در این قرارداد خریدار کل مبلغ قرارداد را در زمان انجام معامله به فروشنده میپردازد. در عوض فروشنده نیز متعد میشود که در تاریخ سررسید که در قرارداد مشخص میشود، کل محصول فروخته شده را به خریدار تحویل دهد.
قرارداد آتی (Future)
قرارداد آتی، قراردادی است که طی آن دو طرف معامله متعهد میشوند که در یک تاریخ معین به شرایط ذکر شده در قرارداد عمل کنند. در این قرارداد فروشنده متعهد میشود که در تاریخ ذکر شده در قرارداد، مقدار مشخصی از یک کالا یا محصول را با قیمتی از پیش تعیین شده، در ازای دریافت مبلغ تعیین شده به خریدار تحویل دهد. برای اینکه دو طرف معامله به تعهدات خود عمل کنند، بهصورت شرط ضمن عقد متعهد میشوند که مبلغی را بهعنوان وجه تضمین در اتاق پایاپای بگذارند. دو نوع قرارداد آتی وجود دارد.
قرارداد آتی خرید و قرارداد آتی فروش
قرارداد آتی خرید (short position) این امکان را به شما میدهد که در تاریخ مشخصی از آینده دارایی خاصی را با قیمت توافق شده هنگام عقد قرارداد خریداری کنید. قرارداد آتی فروش (Long position ) عکس قرارداد آتی خرید است. طی این قرارداد شما متعهد میشوید که در تاریخ معین، در ازای دریافت مبلغی مشخص شده حین عقد قرارداد، کالای مورد نظر را بفروشید.
قرارداد اختیار معامله
اختیار معامله (option) قراردادی است که بین دوطرف، یک خریدار و یک فروشنده بسته میشود. در این قرارداد خریدار معامله، حق خرید یا فروش یک دارایی مشخص که در قرارداد ذکر شده است را در تاریخ سررسید دارد. بیایید کمی واضحتر راجعبه این نوع قرارداد صحبت کنیم. فرض کنید من یک طرف این قرارداد هستم (واگذار کننده حق) و شما طرف دیگر آن (خریدار یا شخصی که طی قرارداد، حقی به او داده شده است). قراردادی بین ما منعقد میشود و من به شما حق فروش یک دارایی خاص، در یک قیمت توافقی و در یک تاریخ مشخص میدهم.
در ازای عقد این قرارداد شما (دارنده اختیار معامله) بهخاطر دریافت حق خرید این کالا، مبلغی به من (واگذار کننده حق) بهعنوان قیمت دریافت حق، پرداخت میکنید. حال تاریخ سررسید، رسیده است. در این تاریخ شما این حق را دارید که دارایی که در قرارداد مشخص شده است را بفروشید یا نه.
توجه داشته باشید که در اختیار معامله، شما این حق را دارید که اختیار خود را اعمال کنید یا نکنید. یعنی هیچ اجباری در فروش دارایی در تاریخ سررسید وجود ندارد. شما با توجه به شرایط بوجود آمده در سررسید میتوانید انتخاب کنید که از این حق استفاده کنید یا نه.
دو نوع اختیار معامله وجود دارد
اختیار خرید (Call option) و اختیار فروش (Put Option). در مقالات بعدی شما را بیشتر با این اختیارها آشنا خواهیم کرد.
قراردادهای معاوضه یا تاخت (swap)
قرارداد معاوضه یا تاخت مثل قرارداد آتی و اختیار معامله از انواع قراردادهای مشتقه است. در این قرارداد یک طرف قرارداد نسبت به معاوضه عواید ناشی از ابزار مالی خود با عواید ناشی از ابزار مالی طرف مقابل اقدام میکند. عواید چنین قراردادی بستگی به نوع ابزار مالی مورد معامله دارد.
برای مثال مجموعهای از جریانهای نقدی با نرخ ثابت و مجموعهای از جریانهای نقدی با نرخ شناور با هم تاخت زده میشوند. بدین صورت افرادی که به دنبال دوری از نوسانات قیمتها هستند، جریان نقد ثابت و سایر مشارکتکنندگان ریسکپذیر با استفاده از این فرصتها با قبول ریسک جریان نقد شناور را انتخاب میکنند.
صندوقهای کالایی قابل معامله (ETC)
صندوق كالايی قابل معامله که به آن Exchange Traded Commodity نیز میگویند، یکی از ابزارهای مالی نوین هستند. این صندوقها به سرمایه گذاران این امکان را میدهند که به جای خرید یک کالا و نگهداری آن و پرداخت هزینه بابت حمل و نقل، هزینههای نگهداری مثل پرداخت هزینه انبار و...، اوراق این صندوقها را خریداری کنند. با خرید اوراق این صندوقها، علاوهبر اینکه مالک بخشی از داراییهای این صندوق هستید، مسئولیت نگهداری این کالاها را نیز برعهده ندارید.
به بیانی دیگر، این صندوقها بخش قابل ملاحظهای از وجوه جمعآوری شده خود را به سرمایه گذاری در کالایی خاص اختصاص می دهند. افرادی که علاقهمند به سرمایهگذاری در این کالاها هستند اما محلی برای نگهداری آن ندارند، میتوانند واحدهای این صندوقها را خریداری کنند.
گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی، اوراق بهاداری است که مالکیت دارنده آن را بر مقدار معینی کالا نشان میدهد. پشتوانه این گواهی قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر میگردد.
در مقالات بعد سعی میکنیم که هر کدام از قراردادهای بورس کالا را بهطور کامل توضیح دهیم و نحوه استفاده از این قراردادها را شرح خواهیم داد.
چه کسانی به بورس کالا مراجعه میکنند؟
معمولا مخاطبان بورس کالا به دو دسته ریسکگریز یا ریسکپذیر تقسیم میشوند.
دسته ریسکگریز برای اینکه از نوسان کاذب قیمتها در امان باشند به این بازار مراجعه میکنند. تولیدکنندگان کالا و مصرفکنندگان، برای کاهش ریسک احتمالی پیش روی خود میتوانند متناسب با نیازشان از انواع قراردادهای بورس کالا استفاده کنند.
دسته دوم که افرادی ریسکپذیر هستند، به دنبال استفاده از نوسانات قیمتها هستند و به این نوسانات به چشم یک فرصت مینگرند. در زبان عام به این افراد سفتهباز یا سوداگر (Speculator) گفته میشود. این افراد از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر میکنند.
برای اینکه بتوانید در بورس کالا فعالیت داشته باشید در اولین گام باید اقدام به دریافت کد معاملاتی در بورس کالا کنید. این کد را میتوانید از طریق کارگزاریها دریافت کنید. مدارک لازم برای دریافت کد مشتری، برای مشتری حقیقی یا حقوقی متفاوت است.
نظرات ارزشمند شما
لطفا اگر مقاله بورس کالا چیست؟ برایتان مفید بود، سوال و یا نظری درباره آن داشتید، در انتهای همین صفحه نظر خود را ثبت بفرمایید.
میتوانید ویدیوهای بیشتری از تالاربورس را در آپارات (شبکه اشتراک ویدیو) و همچنین کانال یوتیوب تالاربورس مشاهده کنید.
برای بورس کالا باید کد بورسی جداگانه گرفت ؟ حقیقی ها
باسلام؛ برای بورس کالا باید کد بورس کالا دریافت کنید، با کد بورسی عادی امکان معامله در بورس کالا وجود ندارد.
مقاله ها عالی
واقعا در سطح آگاهی تاثیر زیادی داره
تشکر از مجموعه تالار بورس
خواهش میکنم
سلام مطالب خوبی بود ممنون از زحمات شما
سلام بسیار عالی بود خیلی وقت بود دنبال این توضیحات میگشتم دستتون درد نکنه
مرسی از شما
خواهش میکنم.