تاریخچه صنعت پالایش

صنعت پالایش در ایران قدمتی بالای 100 سال دارد. حدود 120 سال پیش مطالعات برای کشف مناطق نفتی در مناطق مختلف ایران آغاز شد و احداث اولین پالایشگاه نفت به سال ۱۲۸۸ برمی‌گردد.

اولین خط لوله مسجدسلیمان در سال ۱۲۹۰ راه‌اندازی و سرانجام در ۱۲۹۱ پالایشگاه نفت آبادان کار خود را آغاز کرد. خوراک این پالایشگاه (یعنی نفت خام) تا سال‌ها از تنها چاه کشف شده (نفتونِ مسجدسلیمان) تامین می‌شد. 

دومین پالایشگاه نفت کشور، به نام پالایشگاه نفت کرمانشاه در سال ۱۳۰۱ تاسیس شد که خوراک خود را از نفت خام قصر شیرین تامین می‌کرد.

بعد از آن در سال‌های ۱۳۳۷ پالایش نفت پارس، ۱۳۴۶ پالايش نفت تهران، ۱۳۴۷ پالایش نفت بهران، ۱۳۵۲ پالایشگاه نفت شیراز، ۱۳۵۵/ ۱۳۵۶ پالایشگاه نفت تبریز و پالایش نفت اصفهان، ۱۳۷۵ پالایش نفت بندرعباس، ۱۳۸۱ پالایشگاه نفت سپاهان و ایرانول، ۱۳۸۲ پالایشگاه نفت پاسارگاد راه‌اندازی شدند.

تاثیر خصوصی سازی بر صنعت پالایش

برای بررسی تاثیر خصوصی سازی بر صنعت پالایش، بهتر است کمی به عقب بازگردیم و مروری بر مسیر این طرح داشته باشیم. پس از انقلاب اسلامی، در طول جنگ تحمیلی و تا یک دهه پس از اتمام جنگ، تمامی صنایع کشور زیر نظر دولت فعالیت می‌کردند.

طی دهه ۷۰ یا دوران سازندگی، همه صنایع در مسیر بازسازی و شکل‌گیری مجدد قرار گرفتند و به اصطلاح چرخ اقتصاد به حرکت درآمد. در پایان دهه ۷۰ طرح خصوصی‌سازی مطرح و در سال ۱۳۸۴ در قالب «سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی» به سران سه قوه ابلاغ شد.

طی دهه ۸۰ طرح خصوصی‌سازی تقریبا در همه صنایع به اجرا درآمد و در برخی صنایع مثل صنعت پالایش حواشی زیادی را در پی داشت.

از مهم‌ترین این حواشی، می‌توان به دو مورد اشاره کرد: نخست واگذاری ۹۲ درصد از سهام پتروشیمی‌ها به نهادهایی که ۶ تن از وزیران (وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، ساتا، وزیر دارایی، وزیر نفت، وزیر صمت و وزیر آموزش و پرورش) در آن مدیریت می‌کردند.

دوم مربوط به شرایط خصوصی‌سازی در صنعت پالایش بود. کارشناسان خصوصی شدن تعدادی از پالایشگاه‌ها را به عنوان قانون نوشته شده روی کاغذ می‌دانستند که در بخش اجرایی به آن توجهی نمی‌شد.

مثلا در سال ۱۳۹۰ واگذاری سهام پالایشگاه‌های اصفهان، تهران، تبریز، شیراز و آبادان توسط هیات واگذاری سازمان خصوصی‌سازی به تصویب رسید و به ترتیب با نمادهای شپنا، شتران، شبریز، شراز و شاوان در بازار بورس پذیرفته شدند.

اما آن‌چه تحت اختیارشان بود، به عرضه ۱۰ درصد از کل تولیدات صنعت پالایش یعنی فرآورده‌های غیراستراتژیک محدود می‌شد. در واقع اختیارات آن‌چنان محدود بود که خصوصی‌سازی معنای خاصی نداشت.

در نهایت می‌توان گفت که بررسی تاثیر خصوصی‌سازی بر صنعت پالایش زمانی ممکن است که حداقل نیمی از تصمیمات توسط بخش خصوصی اتخاذ شود و مدیریت در اختیار این بخش باشد. اگرچه لزوم نظارت بخش دولتی بر فعالیت‌ها انکارناپذیر است، اما این نظارت باید به شکلی صورت گیرد که خصوصی‌سازی مفهوم خود را از دست ندهد.

وضعیت صنعت پالایش در بورس

عرضه سهام گروه پالایشی در بورس در مهر ۱۳۸۱ آغاز شد. ابتدا استقبال خوبی از سهام این گروه صورت گرفت، به شکلی که برای چند ماه، روند صعودی بود. اما از ابتدای ۱۳۸۲ روند معکوس شد و دقیقا یک سال بعد از اولین عرضه، یعنی در مهر ۱۳۸۲ قیمت سهام گروه پالایشی اولین افت خود را تجربه کرد.

البته این شرایط چندان دوام نیاورد و سهام گروه پالایش مجددا در مسیر صعودی قرار گرفت. سهام صنعت پالایش طی چند سال نخست، مدام در حال صعود و نزول بوده است. اگرچه این رفتار در هر برهه زمانی می‌تواند دلیل خاصی داشته باشد، اما نکته قابل توجه ارزنده بودن زیرمجموعه‌های صنعت نفت است که باعث می‌شود سقوط سهام این حوزه برای مدتی زیادی پایدار نماند.

صحبت درباره سهام گروه پالایشی در بورس، به این فراز و فرودها ختم نمی‌شود. اما از آن‌‌جایی که تحرکات قیمتی بعدی مربوط به رخدادهایی متفاوت است، در ادامه به صورت مجزا به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

عوامل موثر بر قیمت سهام پالایشی

عوامل موثر بر قیمت سهام پالایشی به دو گروه داخلی و بین‌المللی تقسیم می‌شوند. مهم‌ترین این عوامل به شرح زیر هستند:

• قیمت جهانی نفت
• رخدادهای سیاسی
• تحریم‌ها
• میزان صادرات
• حمل و نقل و پخش
• حباب قیمتی

سه مورد قیمت جهانی نفت، رخدادهای سیاسی و حمل و نقل در ادامه به تفصیل بررسی خواهند شد. اما حباب قیمت، موردی است که متاسفانه در بازارهای مختلف ایران به کرات به چشم می‌خورد و در بازار بورس هم سفته‌بازان از این موضوع نهایت استفاده را می‌برند.

به عنوان مثال حباب قیمتی سهام پالایشی که اخیرا شاهد آن بودیم، مربوط به صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) پالایشی یکم است که پذیره‌نویسی آن در شهریور ۱۳۹۹ انجام شد.

یکی از سیاست‌هایی که در دولت دوازدهم برای جبران کسری بودجه به اجرا درآمد، حمایت از بورس به واسطه عرضه سهام‌های دولتی بود. پس از عرضه این سهام روزانه حدود دو هزار میلیارد تومان نقدینگی به بورس وارد می‌شد، شاخص نیز با رشد بی‌سابقه‌ای روبرو شد و در ادامه شاهد حباب قیمتی در این بازار بودیم.

بخش عمده‌ای از حباب قیمتی در صنعت پالایش مربوط به سهام چهار پالایشگاه اصفهان، تهران، بندرعباس و تبریز بود که در قالب صندوق ETF در بورس عرضه شدند. البته محاسبه ارزش واقعی این سهم‌ها کار ساده‌ای نیست، اما از تفاوت (حاصل‌ضرب «میزان سرمایه‌گذاری به ازای هر بشکه» در «ظرفیت هر پالایشگاه») با (قیمت مورد معامله سهام در تاریخ مذکور) می‌توان به بزرگی حباب موجود در دوره مذکور پی برد.

تاثیر قیمت جهانی نفت بر سهام صنعت پالایش

موضوع تاثیر قیمت جهانی نفت بر سهام صنعت پالایش، موضوعی دوسویه است. از طرفی قیمت جهانی نفت، تاثیر کلی بر بازارهای موازی بین‌المللی و بازارهای داخلی کشورها دارد و از طرفی کشورهای تولیدکننده مثل ایران، بر قیمت جهانی تاثیر می‌گذارند.

برای درک این موضوع، به سراغ بازار سرمایه در دوره چهار ساله دولت نهم می‌رویم. طی سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ تاثیر قیمت جهانی نفت بر سهام پالایشی در کنار تاثیر رخدادهای داخلی بر این سهام قابل مشاهده است.

در دولت نهم، موضوع واردات بنزین توسط دولت قبلی مورد انتقاد قرار گرفت و در سال ۱۳۸۵ احداث هم‌زمان هفت پالايشگاه جديد نفت خام آغاز شد. این اخبار تاثیر مثبتی بر سهام صنعت پالایش داشت و سهام این گروه از ابتدای ۱۳۸۵ وارد روند صعودی شد که تقریبا تا نیمه ۱۳۸۶ ادامه یافت. در این زمان (تقریبا اوایل ۲۰۰۸) جدال بین دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه در آمریکا آغاز شد و روی قیمت کالاهای استراتژیک مثل نفت تاثیر گذاشت.

نتیجه انتخابات سال ۱۳۸۷ آمریکا (۲۰۰۹ میلادی) در کنار گسترش بحران اقتصادی در کل جهان باعث شد قیمت جهانی نفت تا بیش از یک‌سوم کاهش یابد و از حدود ۱۴۷ دلار به ازای هر بشکه به حدود کمتر از ۵۰ دلار رسيد؛ دقیقا همین کاهش قیمت در سهام صنعت پالایش نیز قابل رویت است.

تاثیر اتفاقات سیاسی بر قیمت سهام صنعت پالایش

در مطالب قبلی تا حدودی به موضوع تاثیر رخدادهای سیاسی بر قیمت سهام پالایشی پرداختیم، اما موارد قبلی صرفا رخدادهای خارجی بودند. اکنون قصد داریم، موضوع تحریم‌های ناشی از تصمیماتی که در دولت دهم اتخاذ شد را بررسی کنیم.

در این زمان مقاومت ایران در برنامه هسته‌ای موجب حساسیت دیگر کشورها و گسترش تحریم‌ها علیه ایران شد. این تحریم‌ها فعالیت‌های مختلف مثل صادرات، حمل‌ونقل، مبادلات ارزی و… را تحت تاثیر قرار داد.

این موضوع در ابتدا باعث افت قیمت در سهام پالایشی شد، اما پس از مدت کوتاهی شاهد تغییر روال و افزایش قیمت بودیم.

اما دلیل آن چیست؟ 

بازار ارز در ایران، به عنوان یکی از بازارهای موازی سهام شناسایی می‌شود و این دو بازار بر یک‌دیگر تاثیر مستقیم دارند. بنابراین افزایش قیمت دلار ناشی از تحریم‌ها، بر بازار سهام تاثیر گذاشت و روند صعودی شد. از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ با هر بار اصلاح بازار، قیمت کمی کاهش پیدا می‌کرد؛ اما به‌دلیل روند صعودی نرخ ارز، قیمت مجددا افزایشی می‌شد و از قیمت قبلی پیشی می‌گرفت.

در رابطه با صادرات نیز، در سال ۲۰۱۰ شصت درصد از درآمد دولت ناشی از صادرات محصولات بر پایه نفت و گاز بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از درآمد ایران در بازارهای بین‌المللی از صادرات این محصولات تامین می‌شود.

بنابراین مواردی مثل تحریم، آشفتگی در روابط بین‌الملل، مشکلات در مبادلات ارزی و… تاثیر مستقیمی بر صادرات و درآمد کشور دارد.

اولین پیک صنعت پالایش مربوط به دهه ۹۰ و هم‌زمان با آغاز دولت یازدهم است. در اواخر سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲ میلادی) باراک اوباما برای بار دوم به عنوان رئیس جمهور آمریکا انتخاب شد و این یعنی سیاست‌های قبلی که علیه ایران پیش گرفته بود ادامه یافت و نرخ ارز همچنان در نوسان و غالبا در حرکت صعودی باقی ماند.

در خرداد ۱۳۹۲ انتخابات ریاست جمهوری ایران برگزار شد و مدتی بعد از آغاز کار دولت یازدهم، صحبت‌ها در رابطه با توافق در برنامه هسته‌ای مطرح شد که بار روانی مثبتی را برای سرمایه‌گذاران در بازارهای مختلف در پی داشت و در نهایت در مهر ۱۳۹۲ اولین پیک صنعت پالایش رقم خورد.

این روند تا پایان سال ۱۳۹۲ ادامه یافت. طی سال ۱۳۹۳ قیمت سهام پالایشی با افتی نسبی مواجه شد، اما همچنان در سود به سر می‌برد، تا سرانجام در اسفند ۱۳۹۳ سقوط شدیدی در سهم‌های پالایش رخ داد. گفتنی است تا این زمان برجام هنوز به امضا نرسیده بود و پیک صنعت پالایش و سپس سقوط آن، طی حدود دو سال (ابتدای ۱۳۹۲ تا پایان ۱۳۹۳) رخ داد.

در ادامه تاثیر برجام بر سهام صنعت پالایش را بررسی می‌کنیم.

تاثیر برجام بر سهام صنعت پالایش

هر بار که صحبت‌ها درباره عقد پیمان برجام و اجرایی شدن آن شکل جدی‌تری به خود می‌گرفت، سهام گروه پالایشی وارد روند صعودی می‌شد و سپس مجددا افت می‌کرد. بنابراین تاثیر برجام بر سهام گروه پالایشی در سه تاریخ تیر، مهر و دی ۱۳۹۴ به خوبی قابل مشاهده است.

در تیر ۱۳۹۴ یعنی زمانی که پیمان برجام عقد شد، سهام گروه پالایشی رشدی را تجربه کرد. اما شایعات در رابطه با عدم تصویب برجام، تاثیر معکوس بر این سهام داشت و در مرداد و شهریور ۱۳۹۴ شاهد روند نزولی سهام پالایشی هستیم. در مهر ۱۳۹۴ برجام به تصویب رسید و روند نزولی متوقف شد، البته رشد چندانی رخ نداد و برای مدتی ثبات قیمت در این گروه برقرار بود.

اگرچه برجام در مهر ۱۳۹۴ به تصویب رسید اما شایعات درباره عدم اجرایی شدن آن قوت گرفت و این بار سهام گروه پالایشی سقوط عمیقی را تجربه کرد.

البته این سقوط چندان دوام نیاورد و با به اجرا در آمدن برجام در دی ۱۳۹۴ صعودی قابل توجه (به همان قدرتی که نزولی قبلی رخ داده بود)، در سهام گروه پالایشی مشاهده می‌شود. در نهایت تا آخر ۱۳۹۶ سهام گروه پالایشی افت و خیزهایی را تجربه کرد اما در ثبات نسبی به سر می‌برد.

تاثیر خروج آمریکا از برجام بر سهام صنعت پالایش

تاثیر خروج آمریکا از برجام بر سهام گروه پالایشی حدود ۶ ماه پس از رخ دادن آن مشخص شد. اواخر سال ۱۳۹۵ دوران ریاست جمهوری ترامپ آغاز بود که او از ابتدا مخالفت خود را با برجام اعلام کرد و پس از یک سال و اندی (یعنی در اردیبهشت ۱۳۹۷) آمریکا به صورت رسمی از برجام خارج شد.

مدتی پس از این رخداد، قیمت ارز روند افزایشی گرفت و بر بازارهای موازی تاثیر گذاشت و در نیمه مهر به اوج خود رسید. تا پایان سال رخدادهای مختلف باعث فراز و نشیب در بازار بورس و سهام گروه‌های مختلف شد.

البته افزایش بی‌سابقه قیمت دلار، از سقوط سهام جلوگیری می‌کرد و همه این فراز و نشیب‌ها در انتها به صعود می‌انجامید. در تصویر زیر مسیر سهام گروه پالایشی را از نیمه ۱۳۹۶ تا نیمه ۱۳۹۷ مشاهده می‌کنید.

تاثیر پیوستن مردم به بورس بر سهام گروه پالایش

پیوستن مردم به بورس، موثرترین رویداد بر سهام گروه پالایش بود و دومین پیک سهام پالایشی را رقم زد. دولت ایران از ابتدای سال ۱۳۹۸ دعوت مردم به بورس را آغاز کرد. این کار با تبلیغات فراوان در رابطه با نظارت سازمان بورس و عدم کلاه‌برداری در این بازار، عرضه صندوق‌های دولتی دارا یکم، دوم و سوم، عدم نیاز به دارایی خیلی زیاد برای شروع سرمایه‌گذاری و عدم محدودیت در سن و تحصیلات و… انجام شد.

این تبلیغات به خوبی نتیجه داد و تاثیر پیوستن مردم به بورس بر سهام گروه پالایش در کنار افزایش قیمت دلار، باعث رقم خوردن دومین پیک سهام پالایشی شدند (تیر ۱۳۹۸)، البته این رشد دوام نیاورد و سهام گروه پالایشی مجددا به شرایط قبلی خود بازگشت.

تاثیر پیوستن مردم به بورس بر سهام گروه پالایش از نیمه دوم سال ۱۳۹۸ تا پایان سال بیشترین نمود را پیدا کرد. طی سال ۱۳۹۸ سازمان بورس بیش از ۱۰ میلیون کد بورسی جدید صادر کرد که بخش زیادی از آن مربوط به نیمه دوم سال است.

در همین زمان شاهد رشد قیمت در سهام گروه پالایش هستیم و نهایتا در تابستان ۱۳۹۹ پیک سوم هم رقم خورد. البته در نظر داشته باشید که تاثیر پیوستن مردم به بورس، در کنار افزایش قیمت ارز، احتمال تغییر رئیس جمهور آمریکا و امیدواری برای رفع تحریم‌ها توانستند پیک سوم را در سهام گروه پالایش رقم بزنند.

اگرچه در پایان تابستان ۱۳۹۹ با اصلاح بازار، قیمت سهام مختلف (از جمله گروه پالایشی) کاهش پیدا کرد، ولی همچنان در سود باقی ماند.

در این بین مواردی مانند: تغییر ریاست جمهوری آمریکا در آبان ۱۳۹۹، خبر بازگشت آمریکا به برجام، از سر گرفته شدن مذاکرات وین، تغییر ریاست جمهوری در تابستان ۱۴۰۰ و شروع به اجرای برنامه‌های اقتصادی در دولت جدید، فراز و نشیب‌هایی را برای سهام مختلف در بازار بورس در پی داشتند.

از آن‌جایی که بیشتر مردم در حال حاضر فعالیتی (هر چند محدود) در بورس دارند، هر رویداد کوچکی که تصمیمات هیجانی را در پی داشته باشد، بر روند بازار تاثیرگذار است.

نمادهای بورسی گروه صنعت پالایش

نمادهای بورسی گروه صنعت فرآورده‌های نفتی، كک و سوخت هسته‌ای (پالایشی)، در سه زیرگروه «توليد محصولات پالايش شده پتروشيمی»، «ساخت فرآورده هاي نفتی تصفيه شده» و «ساير فراورده های نفتی و سوختی» قرار می‌گیرند.

در جدول زیر شرکت‎های فعال در این صنعت را مشاهده می‌کنید:

جمع بندی 

شرکت‌های بورسی گروه صنعت فرآورده‌های نفتی، كک و سوخت هسته‌ای، در بخش‌های مختلفی فعالیت می‌کنند که قطعا «پالایش» نقش مهم و اساسی را بین همه آن‌ها دارد.

عدم وابستگی به کشورهای دیگر برای تامین بنزین و ورود به عرصه صادرات این محصول، وابسته به پالایشگاه‌های کشور است که می‌تواند بخش عظیمی از درآمد ارزی ایران را تامین کند.

به موازات این موضوع، همواره انتقادهایی بر صادرات فرآورده‌های نفتی وجود داشته است که با آغاز صادرات بنزین، این انتقادها شدت گرفت. این موضوع در کنار افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸ توجه بیشتری را به خود جلب کرد، چنان‌چه سهام گروه پالایش از سال ۱۳۹۸ صعود قیمت قابل توجهی داشت.

در نهایت هرج و مرج در صنعت پالایش، نگرانی مردم بابت افزایش قیمت بنزین و نگرانی کارشناسان در حوزه کنترل صادرات و واردات را در پی دارد. امیدواریم با تدابیر و برنامه‌های دولت جدید، شرایط گروه پالایشی به سمتی پیش برود که آرامش خاطر مصرف‌کنندگان داخلی و تناسب در تبادلات بین‌المللی برقرار شود.