سیاست های مالی و پولی یکی از مباحث مهم اقتصاد کلان بوده و دولت به کمک آن سعی بر ایجاد تغییراتی در اقتصاد کشور دارد. دولت به کمک سیاست مالی و پولی سعی در حفظ تعادل عرضه و تقاضا، ثبات نرخ بهره بانکی، کنترل تورم، رونق تولید و اشتغال دارد.
البته سیاست‌های اقتصادی به دو گروه کلی سیاست‌های غیرمستقیم و مستقیم تقسیم می‌شوند که سیاست های مالی و پولی زیرمجموعه سیاست‌های غیرمستقیم هستند.
- سیاست‌های غیرمستقیم شامل سیاست مالی و پولی؛
- سیاست‌های مستقیم شامل سیاست‌های بازرگانی و درآمدی؛
دولت‌ها از اجرای سیاست های مالی و پولی در هر کشوری هدف‌های متفاوتی دارند. هدف کشورهای صنعتی از اجرای سیاست های مالی و پولی مهار تورم، رفع کسادی و اشتغال کامل بوده و هدف کشورهای در حال توسعه، رشد اقتصادی و افزایش درآمد دولت است.
در ادامه به تفصیل به توضیح سیاست های مالی و پولی خواهیم پرداخت و با ذکر مثال، جزئیات سیاست های مالی و پولی و تاثیر آن‌ها بر روی زندگی مردم را شرح خواهیم داد.
سیاست مالی چیست؟
سیاست مالی نقطه تلاقی سیاست‌های دولت با اقتصاد است؛ در واقع دولت با ایجاد تغییرات در هزینه‌های جاری، مالیات مستقیم و غیرمستقیم سعی در ایجاد ثبات اقتصادی دارد. به‌عبارت دیگر دولت برای کنترل و اثرگذاری بر شرایط اقتصادی کشور با سیاست‌های خاصی، درآمدها و هزینه‌های خود را تغییر می‌دهد که به آن‌ها سیاست‌های مالی می‌گویند.
دولت به کمک ایجاد تغییر در سطح هزینه‌های خود و سطح مالیات، سیاست‌های مالی را اعمال می‌کند.
سیاست مالی با توجه به شرایط کشورها به سه دسته خنثی، انقباضی و انبساطی تقسیم می‌شود:
- سیاست مالی خنثی چیست؟ این سیاست زمانی در دستور کار دولت قرار می‌گیرد که در کشور ثبات اقتصادی وجود دارد. در ثبات اقتصادی خبری از تورم و رکود غیرمنطقی نیست، سطح اشتغال در حالت متعادلی قرار داشته و تمام هزینه‌های مالیات صرف مخارج دولت می‌شود.
لیست 10 کشور اولی که از منظر اقتصادی در با ثبات‌ترین شرایط قرار دارند:
- سوئیس
- کانادا
- آلمان
- دانمارک
- ژاپن
- استرالیا
- سوئد
- هلند
- نروژ
- اتریش
- سیاست مالی انبساطی چیست؟ سیاست مالی انبساطی معمولا در دوران رکود به کار می‌رود. در دوران رکود اقتصادی، سطح درآمد مردم کشور کاهش یافته و تقاضا برای کالاها و خدمات بسیار پایین است. با کاهش تقاضا کسب و کارها در رکود به سر می‌برند؛ به همین دلیل دولت با کاهش مالیات‌ها سعی می‌کند تا در آمد مردم را افزایش دهد.
سیاست انبساطی معمولا در دوران رکود اجرا می‌شود؛ در شرایط عدم اشتغال و کسادی بازار، دولت مخارج خود را افزایش داده و با کاهش مالیات‌ها به بسط فعالیت اقتصادی کمک می‌کند. کاهش مالیات نیز باعث کاهش درآمد دولت و افزایش درآمد مردم شده، با افزایش درآمد تقاضا برای کالا و خدمات افزایش می‌یابد؛ در نتیجه به آرامی رکود اقتصادی کم و کمتر می‌شود.
افزایش هزینه‌های دولت نیز باعث تزریق پول به اقتصاد شده و به ایجاد شغل در سطح جامعه کمک می‌کند.
- سیاست مالی انقباضی چیست؟ سیاست مالی انقباضی در زمان تورم به کار می‌رود. در زمان تورم پول زیادی در دست مردم بوده و تقاضای بالایی برای کالا و خدمات وجود دارد؛ در این زمان است که دولت به سراغ سیاست مالی انقباضی می‌رود و با افزایش مالیات‌ها و کاهش مخارج خود سعی بر مهار تورم دارد.
با افزایش مالیات و کاهش مخارج دولت درآمد بیشتری عاید دولت شده و به‌راحتی میتواند بدهی‌های خود را پرداخت کند.
تمامی این سیاست‌ها در جهت تثبیت اقتصادی است. تثبیت اقتصادی به معنای راکد و ثابت ماندن رشد اقتصادی نیست. منظور از تثبیت، کاهش نوسانات و هدایت اقتصاد به سمت اشتغال قابل قبول است.
اقتصادی ثبات دارد که آینده سرمایه‌گذاری در آن روشن بوده و تورم قابل قبولی وجود داشته باشد. وجود نرخ تورم پایین به‌عنوان محرک برای رشد اقتصادی پایدار است.
بعد از توضیح سیاست‌های مالی و انواع آن به سراغ سیاست پولی می‌رویم، در سیاست پولی نقش بانک مرکزی بسیار برجسته بوده و نقش دولت در حد مجری قوانین و سیاست‌های پولی است.
سیاست پولی چیست؟
سیاست پولی نیز همانند سیاست مالی، سعی در ایجاد ثبات اقتصادی دارد؛ اما ابزار انجام کار آن متفاوت است. در سیاست پولی از طریق کنترل حجم پول، نرخ بهره، شرایط اعطای اعتبار و تسهیلات مالی می‌توان نوسانات اقتصادی را کنترل کرد.
کنترل حجم پول به‌طور انحصاری در دست بانک مرکزی قرار دارد. این بانک با اعمال سیاست‌هایی نظیر تغییر در نرخ ذخیره قانونی بانک‌ها، تغییر در نرخ تنزیل مجدد و عملیات بازار باز، میتواند حجم پول را تغییر دهد. البته باید در نظر داشت که سیاست پولی جزئی از سیاست کلی اقتصاد کشور است و اصول کلی آن باید در راستای این سیاست‌ها قرار بگیرد.
سیاست‌های پولی نیز به دو نوع انقباضی و انبساطی تقسیم می‌شود که در ادامه به تشریح دقیق هر یک از آن‌ها خواهیم پرداخت.
سیاست پولی انبساطی چیست؟
افزایش عرضه پول در سطح جامعه را سیاست پولی انبساطی می‌گویند. این نوع سیاست در زمان رکود اقتصادی برای ایجاد تقاضای کالا و خدمات انجام می‌شود؛ تزریق پول به جامعه رکود اقتصادی را کاهش می‌دهد.
سیاست انقباضی پول چیست؟
به هرگونه سیاستی که توسط بانک مرکزی در جهت کاهش حجم پول در جامعه باشد، سیاست انقباضی پول می‌گویند.
برای اجرای سیاست‌های پولی نیاز به ابزارهایی است که با استفاده از آن‌ها بتوان حجم پول را کنترل کرد؛ این ابزارها به دو دسته ابزارهای مستقیم و ابزارهای غیرمستقیم تقسیم‌بندی می‌شوند.
ابزارهای مستقيم
- کنترل نرخ بهره یا سود بانکی: نرخ بهره میزان سودی است که به سپرده‌های موجود در نزد بانک‌ها تعلق می‌گیرد. اگر سیاست پولی انبساطی مدنظر باشد، نرخ بهره کاهش پیدا کرده و اگر سیاست پولی انقباضی در دستور کار قرار بگیرد، نرخ بهره تعلق گرفته به سپرده‌ها افزایش پیدا می‌کند.
- سقف اعتباری: بانک مرکزی با استفاده از این ابزار میتواند، سیاست‌های پولی را به کمک اعطای اعتبارات بانکی به مردم به اجرا درآورد. برای مثال اگر سیاست پولی انبساطی مدنظر است، بانک مرکزی اعتبارات بیشتری به بانک‌ها جهت وام‌دهی در نظر می‌گیرد. اما اگر سیاست پولی انقباضی اجرا شود، سطح اعتبارات کاهش یافته و معمولا در راستای اهداف مشخصی وام‌ها به متقاضیان تعلق می‌گیرد.
ابزارهای غيرمستقيم
نسبت سپرده قانونی: تمامی بانک‌ها موظف هستند نسبت معینی از سپرده مشتریان خود را نزد بانک مرکزی نگه‌داری کنند. اگر بانک مرکزی سیاست پولی انبساطی را در نظر داشته باشد، این نسبت کاهش یافته اما اگر سیاست پولی انقباضی در نظر باشد، نسبت سپرده نگه‌داری شده در نزد بانک مرکزی افزایش می‌یابد.
اوراق مشاركت بانک مركزی: بانک مرکزی با انتشار اوراق مشارکت سعی در اجرای سیاست‌های پولی دارد. اگر سیاست پولی انقباضی در نظر باشد، بانک مرکزی اوراق مشارکت منتشر کرده و با فروش این اوراق به مردم باعث جمع‌آوری پول از سطح جامعه می‌شود. اما اگر سیاست پولی انبساطی مدنظر باشد، بانک مرکزی اوراق موجود در دست مردم را با اعطای پول خریداری می‌کند.
نرخ تنزیل مجدد: نرخ تنزیل مجدد نرخی است که با آن بانک مرکزی اوراق بهادار بانک‌های تجاری را تنزیل می‌کند و بر اساس آن به بانک‌ها وام می‌دهد. در سیاست انقباضی نرخ تنزیل مجدد افزایش یافته و اگر سیاست انبساطی مدنظر باشد، نرخ تنزیل مجدد کاهش پیدا می‌کند.
در بین سیاست های مالی و پولی کدام قابلیت اجرای بیشتری دارد؟
همان‌طور که می‌دانید سیاست مالی توسط دولت و با استفاده از ابزارهایی چون مالیات و مخارج دولت به اجرا درمی‌آید؛ اجرای هریک از این سیاست‌ها اثرات بلندمدت بالایی در جامعه دارد. برای مثال افزایش مالیات بر درآمد ممکن است انگیزه مردم جامعه را کاهش دهد یا کاهش هزینه‌های دولت باعث کاهش خدمات دولت می‌شود.
اما سیاست‌های پولی اثرات کوتاه‌مدتی دارند و زمان اجرای آن بسیار کوتاه‌تر از سیاست‌های مالی است. همچنین در اتخاذ سیاست‌های پولی دولت نقشی ندارد و این بانک مرکزی است که برنامه‌ها را تدوین کرده و به کمک دولت به اجرا درمی‌آورد، به همین دلیل درصد نفوذ سیاسی دولت بسیار کم است.
تا به اینجا سعی کردیم به زبان ساده و روان یکی از مباحث مهم اقتصادی را توضیح دهیم که اجرای هر یک از آن‌هاتاثیر بسیار بالایی بر زندگی مردم کشور دارد. حال با توجه به شرایط کشور به نظر شما در این برهه از زمان سیاست دولت و سیاست بانک مرکزی برای حفظ ثبات اقتصادی در ایران چیست؟ آیا سیاست مالی و پولی اجرا شده انقباضی هستند یا انبساطی؟
ضمناً بنظرم همراه با افزایش درآمدهای دولت (مالیات) مخارج دولت هم افزایش دارد و تنها تغییر در طبقه بندی مخارج( هزینه ها و تملک دارایی مالی) میتواند به سیاست مالی انقباضی کمک کند
با سلام
ضمن تشکر با توجه به رشد 42 درصدی منابع بودجه عمومی دولت که کمتر از نرخ 42 درصدی تورم است و رشد 50 درصدی بازپرداخت اوراق بدهی دولت نسبت به قانون بودجه سال 1401 انقباضی بسته شده است
سلام . ممنون از مقاله خوبتون . این مورد رو اشتباه تایپ کردین :
“اگر سیاست پولی انبساطی مدنظر باشد، نرخ بهره افزایش پیدا کرده و اگر سیاست پولی انقباضی در دستور کار قرار بگیرد، نرخ بهره تعلق گرفته به سپرده‌ها کاهش می‌کند” . سیاست انبساطی کاهش نرخ بهره است .سیاست انقباظی افزایش نرخ بهره است .
با سلام و احترام.
سپاس از حسن توجه شما. متن اصلاح خواهد شد.