ارز فیات چیست و چه تفاوتی با ارز دیجیتال دارد؟

هانا یک اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی در دست دارد و با تعجب از خود می‌پرسد: «این تکه کاغذ چطور این‌قدر ارزش دارد که می‌توانم با آن خرید کنم؟» شاید برای شما هم پیش آمده باشد که درباره ارزش پول کاغذی در جیبتان فکر کنید. ارز فیات چیست و چرا می‌گویند بعضی پول‌ها «بدون پشتوانه» هستند؟ آیا واقعاً پشتوانه‌ای ندارند یا چیزی دیگر به آنها اعتبار می‌دهد؟

در دنیایی که هر روز درباره ارزهای دیجیتال و بیت‌کوین می‌شنویم، دانستن مفهوم ارز فیات (Fiat Currency) بسیار مهم است. در این مقاله قرار است به زبان ساده و داستان‌محور، بفهمیم ارز فیات یا همان پول بدون پشتوانه چه معنایی دارد و چه تفاوتی با ارز دیجیتال دارد. همچنین خواهیم دید چرا پول‌های رایج کشورها مثل ریال و دلار ارزشمندند، چه مزایا و معایبی دارند و آیا ممکن است روزی ارزهای دیجیتال جای آنها را بگیرند یا نه. با ما همراه باشید تا پاسخ این سوالات را به‌صورت گام‌به‌گام بیابیم.

ارز فیات یا پول بدون پشتوانه چیست؟

احتمالاً اسم ارز فیات را شنیده‌اید؛ مثلاً وقتی می‌گویند دولت در حال چاپ پول بدون پشتوانه است. اما ارز فیات دقیقاً چیست؟ به زبان ساده، ارز فیات (Fiat Money) همان پول رایج ملی است که توسط دولت‌ها به عنوان پول قانونی منتشر می‌شود بدون اینکه پشتوانه فیزیکی مانند طلا یا نقره داشته باشد. ارزش این پول از سوی دولت تضمین می‌شود و مردم به آن اعتماد می‌کنند. به همین دلیل به ارز فیات، پول اعتباری یا پول بدون پشتوانه هم می‌گویند. تمام اسکناس‌ها و سکه‌هایی که روزانه استفاده می‌کنیم – از دلار و یورو گرفته تا ریال ایران – همگی نمونه‌هایی از ارز فیات هستند. این پول‌ها ارزش خود را از اعتبار دولت و پذیرش عمومی مردم می‌گیرند، نه از جنس خودشان.

برای مثال، یک اسکناس ۱۰۰ هزار تومانی به خودی خود تکه‌ای کاغذ بیشتر نیست؛ اما چون دولت آن را به عنوان وسیله مبادله به رسمیت شناخته و مردم نیز قبولش دارند، می‌توانید با آن خرید کنید. در گذشته‌های دور، پول‌ها غالباً پشتوانه کالاهای گران‌بها مثل طلا داشتند. یعنی هر اسکناس نماینده مقدار مشخصی طلا یا نقره در خزانه دولت بود. اما امروزه در اکثر کشورهای جهان، پول ملی دیگر مستقیماً با طلا پشتیبانی نمی‌شود. وقتی می‌گوییم پول فیات پشتوانه ندارد، منظور این است که قابل تبدیل مستقیم به یک کالای فیزیکی مثل طلا نیست. البته پشتوانه ارز فیات در عمل وجود دارد، ولی از جنس دیگری است که در بخش بعد توضیح می‌دهیم. خلاصه اینکه ارز فیات همان پول رسمی یک کشور است که ارزش آن به اعتبار دولت و اعتماد مردم وابسته است، نه به ارزش ذاتی یک شیء فیزیکی.

چرا ارزهای فیات به وجود آمدند؟ (نگاهی به تاریخچه)

حالا که دانستیم ارز فیات چیست، شاید بپرسید این پول‌های بدون پشتوانه از کِی و چرا به وجود آمدند؟ داستان پیدایش پول فیات جالب است. در گذشته مردم برای مبادله از سکه‌های طلا و نقره یا کالاهایی مثل غلات و نمک استفاده می‌کردند. هر واحد پول کاغذی هم زمانی نماینده مقدار معینی طلا بود (معروف به استاندارد طلا). برای مثال، ده‌ها سال پیش شما می‌توانستید یک اسکناس را به بانک ببرید و معادل ارزش آن طلا تحویل بگیرید. اما با گذر زمان چند مشکل بزرگ پدید آمد:

• ذخایر طلای دولت‌ها محدود بود و پاسخ‌گوی رشد اقتصاد و تجارت جهانی نبود.
• در دوران‌هایی مثل جنگ‌های جهانی، دولت‌ها طلا کافی برای پشتوانه پول نداشتند و نیاز به پول بیشتری برای مخارج پیدا کردند.
• داشتن پول وابسته به طلا، دست دولت‌ها را در مدیریت اقتصاد داخلی می‌بست؛ چون نمی‌توانستند به راحتی پول جدید چاپ کنند و سیاست‌های پولی اجرا کنند.

به همین دلایل، کم‌کم کشورها از استاندارد طلا فاصله گرفتند. نقطه عطف این ماجرا سال ۱۹۷۱ بود که آمریکا به طور رسمی تبدیل دلار به طلا را متوقف کرد. پس از آن، دلار آمریکا و به تبع آن سایر ارزهای جهان به پول‌های کاملاً اعتباری تبدیل شدند. یعنی دیگر هیچ دولتی متعهد نبود در ازای پول کاغذی، طلا بدهد. نتیجه چه شد؟ عصر جدید پول‌های بدون پشتوانه آغاز گردید. دولت‌ها توافق کردند که ارزش پول ملی‌شان فقط بر اساس قدرت اقتصاد و ثبات حکومتشان تعیین شود.

البته پول فیات مفهوم تازه‌ای نبود؛ صدها سال قبل هم نمونه‌هایی از پول غیر فلزی در تاریخ وجود دارد. برای مثال، در چین قرن یازدهم برای نخستین بار حکمرانان بدون پشتوانه طلا پول کاغذی چاپ کردند چون طلا کم‌یاب شده بود. با این حال، در مقیاس جهانی، پایان یافتن پشتوانه طلا در قرن بیستم را می‌توان تولد رسمی سیستم پول فیات مدرن دانست. از آن پس، اسکناس‌ها صرفاً به اتکای اعتماد مردم و دولت‌ها چاپ و در اقتصاد به گردش درآمدند.

پشتوانه ارز فیات چیست و چرا ارزش دارد؟

حالا ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر پول فیات پشتوانه طلا ندارد، پس چه چیزی به آن ارزش می‌دهد؟ پاسخ در یک کلمه خلاصه می‌شود: اعتماد. پشتوانه اصلی ارز فیات هر کشور، اقتصاد و حکومت آن کشور است. دولت‌ها با قدرت قانونی خود اعلام می‌کنند این کاغذ یا سکه، پول رسمی است و مردم موظف‌اند آن را به عنوان وسیله پرداخت بپذیرند (مفهومی که به آن “ارزش قانونی” یا Legal Tender می‌گویند). مردم نیز چون به دولت و سیستم اقتصادی اعتماد دارند (یا چاره‌ای جز قبول آن ندارند)، از آن پول استفاده می‌کنند. به این ترتیب، یک چرخه اعتماد شکل می‌گیرد که به پول فیات ارزش می‌بخشد.

در حقیقت، اعتبار دولت و پذیرش عمومی مثل یک پشتوانه نامرئی برای ارز فیات عمل می‌کند. هرچه اقتصاد یک کشور قوی‌تر و دولت آن باثبات‌تر باشد، پولش در میان مردم دنیا معتبرتر است. مثلاً دلار آمریکا به خاطر پشتوانه اقتصاد قوی و اعتماد جهانی، ارز قدرتمندی محسوب می‌شود. بر عکس، اگر اعتماد به یک دولت از بین برود یا اقتصادش فروبپاشد، ارزش پول آن کشور نیز سقوط می‌کند. تصور کنید همه مردم ناگهان تصمیم بگیرند دیگر از ریال یا دلار استفاده نکنند؛ در چنین حالتی آن اسکناس‌ها تقریباً بی‌ارزش می‌شوند.

در کشور خودمان ایران، بعد از انقلاب ۱۳۵۷ طرح اسکناس‌ها عوض شد و پول‌های قدیمی جمع‌آوری شدند. مردم به پول‌های جدید اعتماد کردند و استفاده از آنها فراگیر شد. اما اگر مردم آن زمان تصمیم می‌گرفتند اسکناس‌های جدید را نپذیرند و فقط با طلای قدیمی معامله کنند، چه اتفاقی می‌افتاد؟ بدون پذیرش مردم، پول جدید عملاً شکست می‌خورد. این مثال نشان می‌دهد که ارزش پول فیات وابسته به پذیرش و اعتماد همگانی است.

بنابراین وقتی می‌گوییم پول فیات بدون پشتوانه است، نباید فکر کنیم هیچ عامل پشتیبانی ندارد. پشتوانه آن اعتماد و قدرت اقتصادی دولت است. البته این مدل پشتیبانی، پیامدهایی هم دارد که در بخش مزایا و معایب اشاره می‌کنیم. مهم‌ترین نکته این است که تا وقتی مردم به ارزش پول کشورشان ایمان دارند و دولت هم آن را مدیریت می‌کند، ارز فیات به عنوان ابزار مبادله و ذخیره ارزش کار می‌کند.

مزایای ارز فیات چیست؟

پول فیات با همه انتقادهایی که به آن می‌شود، دلایلی داشته که جایگزین طلا و نقره شده است. مزایای ارز فیات سبب شده‌اند که دولت‌ها و مردم به تدریج پول کالایی (مانند طلا) را کنار بگذارند و سیستم فیات را بپذیرند. از جمله این مزایا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انعطاف‌پذیری در سیاست‌های پولی: دولت‌ها و بانک‌های مرکزی با پول فیات می‌توانند عرضه پول را کم و زیاد کنند، نرخ بهره را تنظیم کنند و در مواقع بحرانی (مثل رکود یا پاندمی) با چاپ پول به اقتصاد کمک کنند. اگر پول محدود به طلا بود، چنین انعطافی وجود نداشت.
• عدم وابستگی به منابع کمیاب: بر خلاف پول طلا که به مقدار فلز گران‌بها در خزانه وابسته است، پول فیات محدودیت فیزیکی ندارد. این عدم محدودیت به رشد اقتصادها اجازه می‌دهد فراتر از میزان طلای موجود حرکت کنند. کشورها دیگر منتظر پیدا شدن معدن طلا نمی‌مانند تا اقتصادشان را گسترش دهند.
• راحتی در حمل و استفاده: اسکناس و سکه (و امروزه ارقام الکترونیکی در کارت‌های بانکی) بسیار سبک و قابل حمل‌اند. تصور کنید قرار بود برای هر خرید، معادل قیمتش طلا همراه داشته باشید؛ بسیار دشوار بود. پول کاغذی و دیجیتال استفاده روزمره را ساده کرده است.
• کاهش هزینه‌های مبادلات: با پول فیات واحد، مردم یک کشور به راحتی معامله می‌کنند. نیازی نیست مثل دوران مبادله کالا با کالا، برای هر معامله چانه بزنند یا جنس خاصی پیدا کنند که طرف مقابل بپذیرد. وجود یک واحد پول مشترک (بدون نیاز به پشتوانه کالا) معامله‌ها را سریع‌تر و ارزان‌تر کرده است.
• کنترل اقتصاد ملی: داشتن پول ملی مستقل (فیات) به کشورها این امکان را می‌دهد که سیاست‌های مستقل اقتصادی داشته باشند. اگر ارزش پول خود را مدیریت کنند، می‌توانند صادرات و واردات، اشتغال و تورم را تا حدی کنترل کنند. (مثلاً با کاهش ارزش پول ملی، صادرات را رقابتی‌تر می‌کنند.) در سیستم استاندارد طلا، اختیار عمل دولت‌ها کمتر بود.

معایب و مشکلات ارز فیات

در کنار مزایا، پول فیات معایب و خطرهایی هم دارد که باید به آن‌ها توجه کرد. این مشکلات عمدتاً حول تورم و وابستگی به دولت می‌چرخند. در ادامه به مهم‌ترین نقاط ضعف پول فیات اشاره می‌کنیم:

• تورم و کاهش ارزش در بلندمدت: شاید شنیده باشید که «چاپ بی‌رویه پول باعث تورم می‌شود.» چون پول فیات پشتوانه محدودی ندارد، دولت‌ها ممکن است بیش از حد پول چاپ کنند و ارزش آن را کم کنند. تقریباً همه ارزهای فیات در طول زمان دچار کاهش قدرت خرید شده‌اند (تورم). به بیان ساده، با گذشت چند سال پول بدون پشتوانه مقداری از ارزشش را از دست می‌دهد و قیمت کالاها بالا می‌رود.
• وابستگی به اعتماد و ثبات دولت: بزرگ‌ترین نقطه ضعف ارز فیات این است که کاملاً به اعتماد مردم و ثبات حکومت گره خورده. اگر دولت دچار بحران شود یا مردم اعتمادشان را از دست بدهند، پول ملی ممکن است به سرعت بی‌ارزش شود. نمونه‌های تاریخی از فروپاشی ارزش پول در کشورهایی با جنگ یا تورم فوق‌العاده بالا وجود دارد (مثلاً آلمان در دهه ۱۹۲۰ یا زیمبابوه در دهه ۲۰۰۰) که مردم عملاً پول ملی را کنار گذاشتند.
• افزایش نقدینگی و مشکلات اقتصادی: چاپ بیش از حد پول باعث سیل پول در جامعه (نقدینگی بالا) می‌شود. اگر این پول اضافه به تولید کالا و خدمات منجر نشود، نتیجه‌اش فقط گران‌تر شدن اجناس (تورم) خواهد بود. مدیریت غلط ارز فیات می‌تواند بحران‌های اقتصادی مثل ابرتورم را ایجاد کند.
• امکان تقلب و جعل: هرچند دولت‌ها برای اسکناس‌ها تمهیدات امنیتی در نظر می‌گیرند، اما امکان جعل پول فیات توسط کلاهبرداران وجود دارد. اسکناس و سکه فیزیکی می‌تواند جعل شود که به اعتماد مردم لطمه بزند. البته امروزه این مشکل با تکنولوژی‌های امنیتی بسیار کمتر شده، اما در گذشته معضل مهمی بود.
• نبود ارزش ذاتی: برخلاف سکه طلا که خودش فلز گران‌بهاست، یک اسکناس به خودی خود هیچ ارزش مصرفی یا ذاتی ندارد. اگر روزی کسی آن را نپذیرد, دیگر به درد نمی‌خورد. این ویژگی باعث می‌شود برخی افراد حس کنند پول فیات توخالی است. (برخی طرفداران طلا یا حتی ارز دیجیتال، به همین دلیل به پول کاغذی بدبین‌اند.)

با توجه به موارد بالا، واضح است که ارز فیات ابزاری مفید اما دو لبه است. اگر دولت‌ها در چاپ پول احتیاط کنند و اقتصاد قوی باشد، تورم کنترل می‌شود و مشکلی پیش نمی‌آید. ولی سوءمدیریت یا شرایط خاص می‌تواند ارزش پول بدون پشتوانه را به خطر بیندازد. به همین دلیل مردم برای حفظ دارایی خود گاهی سراغ سرمایه‌گذاری در چیزهای دیگری مثل طلا، زمین یا حتی ارز دیجیتال می‌روند تا از افت ارزش پول در امان بمانند.

تفاوت ارز فیات و ارز دیجیتال

احتمالاً تا اینجا متوجه شده‌اید که مفهوم ارز فیات با ارز دیجیتال (رمزارز) فرق دارد. ولی دقیقاً چه تفاوت‌هایی بین این دو وجود دارد؟ در جدول زیر، مهم‌ترین جنبه‌های مقایسه پول فیات (مثلاً ریال یا دلار) و ارز دیجیتال (مثلاً بیت‌کوین) را می‌بینید:

همان‌طور که جدول نشان می‌دهد، ارزهای دیجیتال از بسیاری جهات نقطه مقابل پول‌های فیات هستند. پول فیات را دولت‌ها منتشر می‌کنند و ارزش آن به مرزهای یک کشور محدود است، در حالی که رمزارزها توسط شبکه کاربران تولید و کنترل می‌شوند و ماهیت جهانی دارند. برای انتقال پول فیات معمولاً باید از بانک‌ها یا موسسات مالی کمک گرفت، اما ارز دیجیتال را می‌توان مستقیماً به هر کسی در دنیا فرستاد، بدون نیاز به واسطه.

نکته مهم دیگر بحث عرضه و تورم است. عرضه پول‌های فیات عملاً می‌تواند بی‌نهایت باشد؛ دولت‌ها هر زمان صلاح بدانند پول جدید چاپ می‌کنند (که اگر بیش از حد باشد تورم ایجاد می‌کند). در مقابل، بسیاری از ارزهای دیجیتال عرضه محدودی دارند و تعدادشان از یک حد مشخص فراتر نمی‌رود (مثلاً بیت‌کوین که بیشینه ۲۱ میلیون واحد دارد). این ویژگی باعث می‌شود طرفداران کریپتو ادعا کنند بیت‌کوین ضدتورمی است؛ یعنی بر خلاف دلار، با گذشت زمان کمیاب‌تر و شاید ارزشمندتر می‌شود.

از نظر پشتوانه و اعتماد هم تفاوت ظریفی وجود دارد. در ارز فیات، ما به دولت و ثبات اقتصادی اعتماد می‌کنیم. در ارز دیجیتال، اعتماد به تکنولوژی و ریاضیات است – به این معنی که رمزنگاری و سازوکار بلاکچین جلوی تقلب و دوبار خرج کردن را می‌گیرد. البته مردم باید به ارزشمندی یک رمزارز نیز باور داشته باشند (پذیرش عمومی)، وگرنه آن هم بی‌ارزش می‌شود.

با همه این اختلاف‌ها، پول فیات و ارز دیجیتال یک وجه مشترک دارند: هر دو زمانی کار می‌کنند که به عنوان وسیله مبادله پذیرفته شوند. چه دلار در کیف پول باشد چه بیت‌کوین در کیف‌پول دیجیتال، اگر کسی حاضر نباشد در ازای آن کالا یا خدمات بدهد، عملاً ارزشی نخواهد داشت.

آیا ارزهای دیجیتال جایگزین ارز فیات می‌شوند؟

این سوالی است که این روزها ذهن خیلی‌ها را مشغول کرده: آیا ممکن است در آینده ارز دیجیتال کاملاً جای پول فیات را بگیرد؟ پاسخ قطعی به این سوال دشوار است، اما می‌توان چند نکته را در نظر گرفت:

• مقبولیت عمومی و قوانین: فعلاً پول‌های رایج (فیات) توسط دولت‌ها به رسمیت شناخته شده‌اند و مردم برای پرداخت‌های روزمره عمدتاً از آنها استفاده می‌کنند. ارزهای دیجیتال در بسیاری کشورها هنوز وضعیت قانونی مشخصی ندارند و همه فروشگاه‌ها آن را قبول نمی‌کنند. تا وقتی پذیرش عمومی رمزارزها همگانی نشود، نمی‌توانند جایگزین کامل پول فیات شوند.
• کنترل دولت‌ها بر اقتصاد: دولت‌ها بعید است به این زودی از کنترل پول ملی دست بکشند. حاکمیت بر سیاست پولی یکی از ابزارهای کلیدی هر دولت است. ارز دیجیتال غیرمتمرکز (مثل بیت‌کوین) این قدرت را از دولت می‌گیرد، بنابراین بسیاری از دولت‌ها مقاومت می‌کنند. حتی اگر ارز دیجیتال رایج شود، احتمال دارد دولت‌ها نوعی ارز دیجیتال ملی (نسخه دیجیتال پول فیات تحت کنترل بانک مرکزی) ایجاد کنند تا همچنان کنترل را در دست داشته باشند.
• نوسان قیمت رمزارزها: بیشتر ارزهای دیجیتال (به‌جز استیبل‌کوین‌ها) نوسانات شدیدی دارند. برای اینکه یک پول به‌طور گسترده جایگزین شود، باید ارزش نسبتاً باثباتی داشته باشد تا مردم برای قیمت‌گذاری و مبادله روزمره به آن اعتماد کنند. فعلاً بیت‌کوین و امثال آن چنین ثباتی ندارند و بیشتر به عنوان سرمایه‌گذاری یا ابزار سفته‌بازی دیده می‌شوند تا پول رایج.
• زیرساخت و دسترسی: استفاده عمومی از ارز دیجیتال نیازمند زیرساخت‌های تکنولوژیک (اینترنت، گوشی هوشمند، دانش فنی) است. در حالی که پول نقد یا کارت بانکی را تقریباً همه می‌توانند استفاده کنند, کار با کیف‌پول دیجیتال و رمز خصوصی ممکن است برای همه آسان نباشد. پس یک شبه نمی‌توان انتظار داشت همگان به سمت کریپتو بروند.

با این اوصاف، به نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت پول‌های فیات همچنان نقش اصلی را در اقتصاد بازی خواهند کرد. ارزهای دیجیتال فعلاً به عنوان مکمل یا گزینه سرمایه‌گذاری در کنار ارز فیات مطرح هستند، نه جانشین کامل آن. البته در بلندمدت چیزی غیرممکن نیست؛ ممکن است چند دهه بعد شکل پول دگرگون شود. حتی ممکن است دولت‌ها خودشان ارزهایی دیجیتال (اما تحت کنترل مرکزی) منتشر کنند که ترکیبی از هر دو دنیا باشد.

برای اکنون، عاقلانه این است که با هر دو سیستم آشنا باشیم. هم ارز فیات را بشناسیم و ارزش آن را درک کنیم، هم مفاهیم ارز دیجیتال را یاد بگیریم. این دانش به ما کمک می‌کند در دنیای مالی امروز هوشمندانه‌تر عمل کنیم.

نتیجه‌گیری

در این مقاله به زبان ساده فهمیدیم که ارز فیات چیست و چگونه بدون پشتوانه کالایی، ارزش خود را از اعتماد دولت و مردم می‌گیرد. دیدیم که پول‌های رایج مثل ریال و دلار چرا به وجود آمدند، چه مزایا و معایبی دارند و چه تفاوت‌هایی با ارزهای دیجیتال نوظهور دارند. ارز فیات ابزار اصلی مبادلات اقتصادی در دنیای کنونی است و زندگی روزمره ما به آن گره خورده است؛ از خرید نان صبحانه گرفته تا حقوق ماهیانه‌ای که دریافت می‌کنیم، همه با همین پول‌های اعتباری انجام می‌شود.

البته پول فیات بی‌عیب نیست و چالش‌هایی مثل تورم و وابستگی به ثبات دولت‌ها را به همراه دارد. از سوی دیگر، ارزهای دیجیتال آمده‌اند تا برخی از این مشکلات را حل کنند، اما خودشان فعلاً با موانعی رو‌به‌رو هستند. احتمالاً در سال‌های پیش‌رو، ما شاهد تکامل هر دو نوع پول خواهیم بود. شاید دولت‌ها یاد بگیرند تورم را بهتر کنترل کنند و از آن سو رمزارزها نیز پایدارتر و پذیرفته‌تر شوند.

به عنوان یک فرد علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری و سواد مالی، مهم است که این مفاهیم را درک کنید. وقتی بدانید پول فیات چگونه کار می‌کند و نقاط قوت و ضعفش چیست، بهتر می‌توانید درباره نگهداری پول نقد، تبدیل آن به دارایی‌هایی مثل طلا یا ورود به دنیای ارز دیجیتال تصمیم بگیرید. هدف ما از این آموزش این بود که شما را با یکی از اساسی‌ترین مفاهیم دنیای مالی (یعنی پول بدون پشتوانه) آشنا کنیم. امیدواریم بعد از خواندن این مقاله، اگر دوباره کسی پرسید «ارز فیات یعنی چه؟»، با لبخند بگویید: همانی است که هر روز در کیف پولمان داریم و به اعتبار دولت به آن اعتماد کرده‌ایم!

سوالات پرتکرار (FAQ)