کرک اسپرد از جمله مفاهیمی است که در تحلیل بنیادی برای بررسی سودآوری صنایع نفتی استفاده می‌شود و بر اساس آن ارزندگی سهام و سودآوری شرکت مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.
اسپرد به معنای حاشیه سود است. در بازار فارکس، اسپرد به اختلاف قیمت خرید و فروش گفته می‌شود. از همین جا می‌توانیم در مورد شرکت‌های بورسی نیز مفهوم اسپرد را به دست آوریم . فرض کنید که یک شرکت، فلز می‌خرد و بعد آن را تبدیل به لوله می‌کند. حالا اگر بخواهیم اسپرد آن را بررسی کنیم باید اختلاف بین خرید و فروش آن را محاسبه کنیم.
در اینجا باید مقدار قیمت فروش لوله را در نظر بگیریم و سپس از آن قیمت خرید فلز را کم کنیم. به این صورت اسپرد یا حاشیه سود آن به دست می‌آید. اگرچه در تحلیل بنیادی باز مباحثی وجود دارد که باید حاشیه سود خالص و ناخالص را از یکدیگر جدا کنیم و هر کدام را به شیوه‌ای به دست بیاوریم، اما برای ساده‌تر شدن موضوع در اینجا فعلاً اسپرد را با این فرمول نشان می‌دهیم تا بتوانیم بحث کرک اسپرد را به خوبی درک کنیم.
تعریف کرک اسپرد
کرک یک فرایند پالایشگاهی است که در برج تقطیر رخ می‌دهد. شرکت‌های نفتی با فروش نفت خام خود به پالایشگاه‌ها درآمدزایی می‌کنند و پالایشگاه‌ها از این نفت خام محصولات متنوعی تولید می‌کنند که از گازوئیل تا متانول و اوره را می‌توانیم برای آن مثال بیاوریم.
نفت خام در اثر حرارت و فشرده‌سازی در دماهای گوناگون پالایش و تصفیه می‌شود و در نتیجه محصولات مختلف از آن به دست می‌آید. برای این کار باید پالایشگاه میزانی از حرارت را به نفت خام بدهد تا هر محصول به دست بیاید. از این جهت، هر محصولی می‌تواند هزینه خاص خود را داشته باشد به عنوان مثال برای به دست آوردن بنزین در برج تقطیر باید 70 درجه دما داشت، ولی برای نفت سفید که برای سوخت جت به کار می‌رود باید 170 درجه سانتی گراد دما را وارد برج تقطیر کرد.
پس حالا می‌توانیم فرایند کرک را بهتر درک کنیم. به فرایندی که در برج تقطیر، نفت به محصولات پالایشگاهی تبدیل می‌شود، کرک Crack گفته می‌شود.
پس کرک اسپرد به اختلاف قیمت هر بشکه نفت با محصولی که به دست می‌آید، گفته می‌شود. این اختلاف قیمت همان سود پالایشگاهی است که برای تحلیل بنیادی یک شرکت به آن نیاز داریم.
عوامل تغییر کرک اسپرد
کرک اسپرد در پالایشگاه‌ها می‌تواند مثبت یا منفی باشد. به عنوان مثال اگر یک پالایشگاه هزینه‌ای که برای تولید بنزین می‌کند، پایین یا زیان‌ده باشد؛ در نتیجه پالایشگاه وارد زیان شده است. این موضوع به شدت به قیمت نفت بستگی دارد، چراکه اگر قیمت نفت بالا برود اما قیمت محصول پالایشگاهی ثابت بماند یا تقاضای پایین موجب کاهش قیمت آن شود، کرک اسپرد منفی می‌شود.
در میان محصولات پالایشگاهی مشهورترین محصولی که دارای کرک اسپرد منفی است، نفت کوره نام دارد. نفت کوره (Fuel Oil) یا مازوت به باقی‌مانده نفت خام پالایش‌شده گفته می‌شود که در سوخت کشتی، قطار و در نیروگاه‌های برق مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بیشتر بخوانید:
اگر بخواهیم به طور کلی عوامل مهم در تغییر کرک اسپرد پالایشگاه‌ها را مورد بررسی قرار دهیم، می‌توانیم موارد زیر را نام ببریم و در تحلیل‌های خود در نظر بگیریم:
- مسائل سیاسی به عنوان اولین عواملی می‌توانند باشند که تغییرات شدیدی در کرک اسپردها دارند. به عنوان مثال جنگ اوکراین روسیه موجب شد تا به قیمت نفت به شدت افزایش یابد.
- مسائل اجتماعی همچون کووید 19 نیز باعث تغییر در روند مصرف و تقاضا می‌شوند و قیمت نفت را کم و زیاد می‌کنند. هنگامی که کرونا در چین همه‌گیر می‌شود و چین نیز سیاست قرنطینه را اجرا می‌کند، تقاضا کاهش می‌یابد و در نتیجه قیمت نفت نیز پایین می‌آید.
- شرایط آب و هوایی و اقلیمی نیز بر کرک اسپرد تأثیرگذار است. در فصل‌های سرما تقاضا برای گاز و سوخت دیزل افزایش می‌یابد و در نتیجه فرآورده‌های پالایشی دچار نوسان قیمتی می‌شوند.
- قیمت گاز به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها که از آن برای به دست آوردن محصولات خود استفاده می‌کنند نیز به شدت در کرک اسپرد تأثیرگذار است.
- نرخ رشد اقتصاد جهانی و عرضه و تقاضا در محصولات گوناگون وابسته به شرایط همچون اوره و متانول نیز از فاکتورهای مؤثر بر کرک اسپرد است.
- در نهایت مسائلی همچون افزایش و کاهش نرخ دستمزدها، هزینه‌های تولیدی و نرخ برق و... نیز می‌توانند کرک اسپرد را تغییر دهند.
انواع قرارداد کرک اسپرد
قراردادهای کرک اسپرد در انواع مختلفی تنظیم می‌شوند که هر کدام کارکردها و ویژگی‌های خاص خود را دارند. با این حال، فقط کافی است تا آشنایی اجمالی با آن‌ها داشته باشیم. قراردادهای کرک اسپرد در راستای کاهش ریسک شرکت‌ها و تغییرات تقاضا در فصول مختلف سال ایجاد شده‌اند و به دو دسته "اختیار" و "آتی" تقسیم می‌شوند.
قرارداد 1:1 یا قرارداد خرید یک واحد نفت و فروش یک واحد فرآوری مثل بنزین یا گازوئیل
قرارداد 3:2:1 یا قرارداد خرید سه واحد نفت و فروش دو واحد بنزین و یک واحد نفت سفید
قرارداد 5:3:2 یا قرارداد خرید پنج واحد نفت خام و فروش سه واحد بنزین و دو واحد نفت سفید
کرک اسپرد 1:1 همان فرمولی است که تاکنون به آن اشاره کردیم و اختلاف قیمت را به ازای یک واحد نفت در برابر یک واحد محصول می‌سنجد، اما سایرین به صورت ترکیبی به دست می‌آورند. این مدل از قرارداد به کرک اسپرد تک‌محصول نیز شناخته می‌شود که بر اساس آن پالایشگاه صرفاً بر اساس محصولی که تولید می‌کند به ارائه کرک اسپرد می‌پردازد.
اما از آنجایی که گفتیم عوامل گوناگونی بر بازار تأثیر می‌گذارند و همچنین هر پالایشگاهی ممکن است محصولات متنوعی ارائه دهد از جمله نفت کوره که اسپرد منفی دارد را نیز باید محاسبه کند. به همین دلیل از فرمول‌های ترکیبی یا چند محصول استفاده می‌کنند تا ریسک‌های استراتژیک خود را کاهش دهند.
چگونه کرک اسپرد پالایشگاه‌ها را محاسبه کنیم؟
برای به دست آوردن کرک اسپرد کافی است تا قیمت نفت خام در هر بشکه را به صورت دلاری در نظر بگیریم و در ادامه قیمت فرآورده نفتی را به دست بیاوریم و از همدیگر کم کنیم. البته باید در نظر داشته باشیم که قیمت نفت به دلار در هر بشکه اعلام می‌شود ولی فرآورده‌های نفتی به صورت سنت در هر گالن بررسی می‌شود.
از این جهت باید قیمت بنزین یا نفت سفید در هر گالن را ضربدر 42 کنید تا معادل‌سازی صحیحی با قیمت نفت در هر بشکه ایجاد شود.
حالا زمان آن است که قیمت محصولات را از قیمت نفت خام کم کنیم؛ به این صورت کرک اسپرد منفی یا مثبت را به دست می‌آوریم و متوجه سوددهی یا زیان دهی پالایشگاه خواهیم شد.
بیشتر بخوانید:
البته در نظر داشته باشید که درست است که کرک اسپرد عامل اساسی در سوددهی شرکت‌هاست، اما عوامل دیگری همچون عرضه و تقاضا و نرخ اقلام وابسته و هزینه‌های تولید و همچنین تعمیرات در عملکرد و سود و زیان پالایشگاه به شدت مهم هستند. ضمن اینکه کیفیت محصولات، رقبا و مقدار فروش از دیگر عوامل مهمی هستند که باید در نظر داشته باشید چراکه صرفاً کرک اسپرد را نمی‌توان در بازه بلندمدت در نظر گرفت و این عوامل به شدت تأثیرگذار هستند.
محاسبه کرک اسپرد پالایشگاه‌های ایران
برای اینکه بتوانیم کرک اسپرد پالایشگاه‌های ایران را محاسبه کنیم در درجه اول باید تنوع محصولات هر کدام از آن‌ها را بدانیم و بر اساس اینکه چند درصد از محصولات آن پالایشگاه به کدام فرآورده تعلق دارد، به آن وزن دهیم. به عنوان مثال تنوع محصولات شبریز به این شکل است: ۲۱ درصد بنزین، ۴۱ درصد نفت گاز، ۲۴ درصد نفت کوره و ۱۴ درصد نفتا.
حالا باید کرک اسپرد هر کدام را به دست بیاوریم و ضربدر وزن هرکدام کنیم. سپس کرک اسپردها را با همدیگر جمع کنیم و در نهایت کرک اسپرد ترکیبی شرکت را به دست بیاوریم. از این جهت بهتر است در ابتدا نوع پالایشگاه را مشخص کنید و سپس کرک اسپرد ترکیبی را به دست بیاورید.
جمع‌بندی
با وجود اینکه کرک اسپرد را می‌توان اصلی‌ترین عامل در سودآوری پالایشگاه‌ها بدانیم اما باید در نظر داشته باشیم که همه چیز به کرک اسپرد وابسته نیست. مسائل سیاسی، کیفیت تولید و همچنین استانداردهایی که باید رعایت شود و حتی توان پالایشگاه برای تولید در سوددهی به شدت مهم هستند.
از سوی دیگر ممکن است که برخی تصور کنند که برای یافتن کرک اسپرد کافی است تا قیمت نفت را رصد کنند اما مسئله مهم در این زمینه توجه به تغییرات قیمتی در فرآورده‌های نفتی است. با افزایش و کاهش قیمت نفت ممکن است بنزین روند صعودی یا نزولی داشته باشد و از این جهت باید به آن نیز توجه کنیم.
همچنین باید دید که آیا مصرف فرآورده در داخل است یا خارج؟ به عنوان مثال اگر بنزین در داخل کشور تولید و مصرف می‌شود، به دلیل قیمت‌گذاری که از سمت دولت انجام می‌شود، افزایش قیمت نفت تنها به ضرر پالایشگاه است چون با نوسان جهانی نمی‌تواند بنزین را گران کند.
با این حال، توجه به کرک اسپرد برای تحلیل صنعت پالایشگاهی به شدت مهم است و در صورتی که به تحلیل بنیادی علاقه دارید، باید نسبت به آن حساس باشید و کرک اسپرد را در محاسبات خود در نظر بگیرید.
برای آشنایی بیشتر مقاله تحلیل بنیادی سهام را مطالعه کنید.