در کلاس درس نشسته بودیم و منتظر بودیم که استاد مبحث جدید را شروع کند. کلام خود را با طرح سوال، آیا کسی می‌داند صکوک چیست آغاز کرد. در آن لحظه اولین چیزی که به ذهنم خطور کرد، این بود که احتمالا جمع سکه می‌شود سکوک. یکی از شاگردان گویی ذهن مرا خواند و نظر من را بلند اعلام کرد. استاد بلافاصله گفت فکر می‌کردم همین را بگویید سپس روی تخته با ماژیک سیاه عبارت صکوک را نوشت. همه متوجه اشتباه خود شدیم و فهمیدیم صکوک ربطی به سکه ندارد. استاد درس خود را آغاز کرد و ما کم کم با این عبارت آشنا شدیم. در ادامه قصد داریم که شما را هم با این عبارت آشنا کنیم.
صکوک چیست؟
در دنیا برای تامین مالی پروژه‌های بزرگ از اوراق قرضه استفاده می‌کنند. با استفاده از این اوراق افراد تنها در سود حاصل از این پرو‌ژه‌ها شریک می‌شوند. از آنجایی که دین اسلام این گونه فعالیت‌ها را ربایی می‌داند، این اوراق در بازارهای اسلامی مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. بنایراین ابزارهای تامین مالی اسلامی طراحی شدند و امروزه شرکت‌ها برای تامین مالی خود از این ابزارها که به آن‌ها صکوک گفته می‌شود، استفاده می‌کنند. پس تا اینجا فهمیدیم که به ابزارهای مالی اسلامی صکوک گفته می‌شود.
صکوک جمع کلمه صک به معنی سند و سفته است. در واقع کلمه چک در جابجایی بین زبان‌های انگلیسی و عربی از آنجا که در الفبای عربی حرف چ وجود ندارد، در آخر به شکل صک درآمده و به همین نام صدا زده می‌شود.
ابزارهای مالی اسلامی عموما مبتنی بر یک دارایی فیزیکی طراحی می‌شوند، اجازه انتشار این اوراق مبتنی بر دِین هم وجود دارد. این اوراق منابع مالی را با پشتوانه ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی شرکت‌های خاص جذب می‌کنند. در واقع با خرید این اوراق واقعا در یک پروژه سهیم می‌شوید. این ابزار هم برای صاحبان اوراق و هم برای صاحب پروژه دارای منافع متقابل است.
مزیت‌های استفاده از صکوک
در واقع صکوک پلی بین دو بازار پول و سرمایه است. این اوراق از طریق ایجاد امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه بازار سرمایه کمک می‌کنند. وجود امکان معامله این اوراق در بازار ثانویه به نقدشوندگی آن کمک می‌کند.
استفاده از صکوک نقدینگی بانی را افزایش می‌دهد. بانی به چه کسی گفته می‌شود؟ به شرکتی تجاری یا شخص عمومی دولتی که به یک دارایی نیازمند است، اما توان خرید آن را ندارد، بانی گفته می‌شود.
برای مثال در قرارداد اجاره، بانی نقش مستاجر را بازی می‌کند. برای مثال در قرارداد اجاره یک خانه، به فردی که به خانه احتیاج دارد اما مبلغ کافی برای خرید آن را ندارد و به‌عنوان مستاجر در یک خانه زندگی می‌کند، بانی گفته می‌شود. (این مثال فقط برای درک بهتر نقش بانی مطرح شده است وگرنه هر شخصی نمی‌تواند درخواست انتشار اوراق اجاره بدهد.)
از آنجایی که این اوراق بر مبنای ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی منتشر می‌شوند، دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند و یا غیرنقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود.
با این که قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی جدا می‌شوند اما باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند.
صکوک ریسک کمتری نسبت به اوراق قرضه دارند آن هم به‌دلیل پشتوانه‌ای است که این اوراق بر اساس آن منتشر می‌شوند.
هزینه تأمین مالی از طریق انتشار این اوراق نسبت به سایر روش‌های تامین مالی کمتر است.
ارکان انتشار صکوک
بانی
بانی، نهادی است كه برای تامين مالی خود اوراق بهادار منتشر می‌كند. بانی بايد یک شركت تجاری يا یک شخص عمومی دولتی باشد. اشخاص حقوقی عمومی غيردولتی هم در صورت تایید سازمان بورس و بررسی وضعیت مالی شرکت می‌توانند اوراق بهادار (صکوک) منتشر کنند. برای انتشار این اوراق بانی باید به یک نهاد واسط مراجعه کند.
با توجه به نوع اوراق بهادار، بانی می‌تواند نقش متفاوتی ایفا کند. برای مثال در اوراق مرابحه بانی، نقش خریدار اقساطی و در اوراق اجاره نقش مستاجر را ایفا می‌کند. در ادامه نقش هر کدام از نهادها را در انتشار اوراق اجاره توضیح خواهیم داد.
با توجه به نوع صکوک این نقش‌ها کارکردهای متفاوتی خواهند گرفت. ديگر اين نقش با توجه به كاركردهاي آن صكوك تغییر خواهد کرد.
نهاد واسط
نهاد واسط تنها نهادی است که اجازه انتشار اوراق بهادار را دارد و بعد از انتشار، این اوراق را به‌فروش می‌رساند. این نهاد می‌تواند با انجام معاملات موضوع عقود اسلامی نسبت به تأمین مالی از طریق انتشار اوراق بهادار اقدام کند. همچنین معمولا نقش یک نهاد دوطرفه را ایفا می‌کند، یعنی هم وکالت بانی را برعهده دارد و هم وکالت خریداران اوراق را. موضوع فعالیت نهاد واسط در اساسنامه آن درج می‌شود.
عامل فروش
عامل فروش شخصیتی حقوقی است که اوراق اجاره را از طرف ناشر به فروش می‌رساند مثل کارگزاری‌ها، بانک‌ها، شرکت‌های تامین سرمایه و... . در حقیقت عامل فروش نقش یک واسطه بین ناشر و سرمایه‌گذاران ایفا می‌کند.
برای مثال اگر یک ناشر قصد فروش اوراق اجاره را داشته باشد، به کارگزاری‌ها مراجعه کرده و این نهادها از طرف ناشر عرضه عمومی را انجام می‌دهند.
عامل پرداخت
عامل پرداخت در سررسید‌های معین پرداخت‌های مربوط به اوراق بهادار را به سرمایه‌گذاران انجام می‌دهد. شركت سپرده‌گذاری اوراق بهادار و تسويه وجوه، عامل پرداخت در اوراق بهادار اسلامی است.
متعهد پذیره‌نویس
در رابطه با پذیره‌نویسی جداگانه صحبت کردیم. گفتیم که در پذیره‌نویسی افراد، اوراق بهادار را از ناشر یا عامل فروش خریداری می‌کنند و متعهد می‌شوند که وجه کامل را پرداخت کنند. متعهد پذیره‌نویسی شخصی است که تعهد می‌کند، اگر تمامی اوراق بهادار در زمان پذیره‌نویسی خریداری نشوند خرید مابقی اوراق را برعهده گیرد. متعهد پذیره‌نویسی معمولا توسط بانی و با تایید سازمان انتخاب می‌شود.
دارنده اوراق
دارنده همه نوع اوراق بهادار اسلامی، سرمایه‌گذاران هستند. سرمایه‌گذاران طرف دیگر قرارداد به‌حساب می‌آیند که به آن‌ها حقوقی مانند حق دریافت سود و دریافت مبلغ اصلی ورقه در سررسید تعلق می‌گیرد. مثلا اگر شما یک قرارداد اجاره بستید (شما دارنده اوراق محسوب می‌شوید)، مستاجر را می‌توان همانند یک سرمایه‌گذار در نظر گرفت که ماهانه مبلغی را به‌عنوان سود به شما پرداخت می‌کند. در اوراق مرابحه دارنده اوراق نقش فروشنده‌ای را دارد كه کالای خود را به‌طور اقساطی فروخته و سود آن را ماهانه دریافت می‌کند.
بازارگردان
از وظایف بازارگردان‌ها که به آن‌ها بازارساز نیز می‌گویند حفظ تعادل بازار است. بازارگردان‌ها معمولا به‌دنبال متعادل کردن عرضه و تقاضاها هستند بنابراین نیاز به سرمایه زیادی دارند. اما نقش بازارگردان در صکوک کمی متفاوت است. در اینجا بازارگردان به‌عنوان یک در معاملات شناخته می‌شود که کالاهایی را به نام خود خرید و فروش می‌کند. بازارگردان هم معمولا توسط بانی انتخاب می‌شود که باید از طرف سازمان بورس مورد تایید قرار بگیرد.
ضامن
یکی از نهادهایی که وجودش برای تضمین اصل سرمایه و سود صاحبان اوراق بهادار الزامی است، ضامن است البته اگر یک شرکت رتبه اعتباری مناسبی داشته باشد، دیگر وجود ضامن الزامی نیست.
موسسه رتبه‌بندی اعتباری
موسسات رتبه‌بندی مالی و اعتباری وضعیت مالی و سرمایه‌ای شرکت‌ها را از جهت توانایی پرداخت سود و ایفای تعهدات بررسی می‌کنند. در واقع رتبه‌بندی اعتباری میزان ریسک عدم پرداخت و ریسک ورشکستگی شرکت‌ها را مشخص می‌کند.
تقسیم‌بندی اوراق بهادار اسلامی براساس عقد اصلی
اگر بخواهیم اوراق بهادار اسلامی را براساس عقد اصلی طبقه‌بندی کنیم، می‌شود آن‌ها را به شکل زیر تقسیم‌بندی کرد:
اوراق اجاره
در رابطه با اوراق اجاره در مقاله‌ای به‌طور جدا و مستقل صحبت کردیم. اوراق اجاره که به آن صکوک اجاره هم گفته می‌شود. اوراق بهاداری هستند که به تامین مالی بنگاه‌های تولیدی و خدماتی کمک می‌کنند. با استفاده از این اوراق حق استفاده از یک دارایی و یا منافع آن به بانی (مصرف‌کننده) منتقل می‌شود. در واقع بانی با پرداخت اجاره‌بها می‌تواند از دارایی مالک استفاده کند.
اوراق قرض‌الحسنه
اوراق قرض‌الحسنه براساس قرارداد قرض و بدون بهره منتشر می‌شوند. طی این قرارداد، ناشر به اندازه ارزش اسمی اوراق به دارندگان بدهکار است. در تاریخ سررسید این مقدار باید پرداخت شود. معمولا دولت‌ها و موسسات خیریه برای انجام طرح‌های عام‌المنفعه از این اوراق استفاده می‌کنند.
اوراق مرابحه
ماهیت صکوک مرابحه به این صورت است که یک فروشنده کالا تمامی هزینه‌های که برای خرید، حمل‌ونقل و نگهداری یک کالا یا دارایی کرده است محاسبه کرده و سپس قیمت را با درصدی از سود به اطلاع مشتری می‌رساند.
با خریداری این اوراق به صورت مشاع مالک دارایی یا دِین می‌شوید که در قرارداد ذکر شده است. این اوراق بازدهی ثابتی به دارندگانشان می‌دهند و قابلیت معامله در بازار ثانویه را دارند.
اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی، اوراق تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری و اوراق مرابحه نقدی نمونه‌ای از انواع اوراق مرابحه هستند که در مقاله‌ای جدا به آن‌ها خواهیم پرداخت.
اوراق مضاربه
مضاربه عقدی است که تنها در موضوع تجارت کاربرد دارد و به معنی تجارت با سرمایه شخص دیگر است. مثل این است که شما مالک یک دارایی یا سرمایه باشید و آن را به شخص دیگری بدهید تا با سرمایه شما کار کند و شما سهم معینی از سود فعالیت تجاری را دریافت کنید. این سود بسته به نوع فعالیت تجاری متغیر است و در پایان دوره مشخص می‌شود.
اوراق منفعت
این اوراق دو کاربرد دارند یکی واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام و دیگری واگذاری خدماتی در آینده است. در واقع صکوک منفعت، اوراقی هستند که نشان‌دهنده مالکیت دارنده آن بر مقداری معین از خدمات و یا منافع آینده از یک دارایی است. مثل این است که شما مبلغی پول برای خرید این اوراق پرداخت می‌کنید تا در آینده بتوانید در یک هتل معین برای مدت مشخص اقامت کنید.
این اوراق در بازار ثانویه هم معامله می‌شوند، پس نگرانی از بابت نقدشوندگی آن نباید داشت.
اوراق مزارعه
اسم این اوراق از سه حرف اصلی زرع گرفته شده است که به معنی کاشتن و زراعت است. طی این قرارداد یک زمین برای مدتی مشخص به شخص دیگری سپرده می‌شود تا در آن زراعت کند و آنچه حاصل می‌شود را با هم تقسیم کنند. حال فرض کنید شما قصد خرید زمینی را دارید تا در آن زراعت شود، اما پول کافی برای خرید زمین را ندارید. بنابراین این اوراق را منتشر می‌کنید و وجوه کافی برای خرید زمین فراهم خواهد شد. افرادی که این اوراق را از شما خریداری می‌کنند به‌صورت مشاع مالک زمین خواهند بود و در سود شریک می‌شوند.
اوراق مساقات
این نوع صکوک همانند صکوک مزارعه است با این تفاوت که منحصر به باغداری است. ناشر این اوراق، بعد از جمع‌آوری وجه لازم جهت خرید باغات به نمایندگی از طرف مالکان اوراق با باغبانان قرارداد مساقات می‌بندد تا آن‌ها روی باغ کار کنند و در نهایت محصول به‌دست آمده را با هم تقسیم کنند. در این روش هم همانند صکوک مزارعه، دارندگان اوراق به صورت مشاع مالک باغ هستند.
اوراق استصناع
استصناع به معنی سفارش ساخت چیزی را دادن است و از سه حرف صنع گرفته شده. در عقد استصناع شخص با تولیدکننده‌ای قرارداد می‌بندد که یک چیز مشخصی را در زمان مشخصی برایش بسازد و در قبال این کار مبلغی پول پرداخت می‌کند. اوراق استصناع جهت تامین پول مورد نیاز برای ارسال سفارش ساخت یک چیز مشخص منتشر می‌شوند. معمولا در زمان عقد قرارداد کل مبلغ پرداخت نمی‌شود.
اوراق سلف (سلم)
قرارداد سلف، قراردادی است که به‌منظور تامین مالی فروشنده و یا جبران کسری بودجه به‌کار می‌رود. در واقع با استفاده از قرارداد سلف شما وجه مورد نیاز برای تکمیل کالای خود را از مشتری می‌گیرید و در آینده کالای تکمیل شده را در تاریخ قرارداد به او تحویل می‌دهید. طی این قرارداد کالاها با قیمتی پایین‌تر از قیمت نقدی، به خریداران فروخته می‌شوند. اگر قیمت کالا در تاریخ سررسید بالاتر از قیمت توافقی در قرارداد سلف باشد آنگاه مابه‌التفاوت این دو مبلغ، به‌عنوان سود شناسایی می‌شود.
اوراق جعاله
جعاله قراردادی است که یکی از طرفین متعهد می‌شود که در برابر کاری که برای او انجام می‌شود (جاعل)، مبلغ معینی را به کسی که کار را برای او انجام می‌دهد (عامل) پرداخت کند. در واقع جاعل این اوراق را برای تامین مبلغ مورد نیاز برای پرداخت در قبال خدمت انجام شده، منتشر می‌کند. در این حالت تمامی افرادی که اوراق را خریدند به‌طور مشاع، مالک بخشی از دارایی (یا خدمتی که انجام شده) هستند.
اوراق مشارکت
اوراق مشارکت، صکوکی است که نشان دهنده مشارکت صاحب آن در یک طرح یا پروژه است و نشان‌دهنده مالکیت دارنده آن‌ها در قسمتی از یک دارایی که متعلق به دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی است.
صکوک خرید دِین
اوراق خرید دین، اوراقی هستند که از آن‌ها برای خریداری مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی (بجز سلف) استفاده می‌شود. برای مثال یک بنگاه اقتصادی برای رفع مشکل نقدینگی خود می‌تواند این اوراق را منتشر کند و مطالبات مدت‌دار خود را پایین‌تر از ارزش اسمی به دیگران بفروشد. سایر افراد از مابه‌التفاوت قیمت خرید و مبلغ دریافتی در سررسید سود می‌کنند.
اوراق رهنی
اوراق رهنی، صکوکی هستند که توسط ناشر مطالبات رهنی منتشر می‌شوند. مطالبات رهنی می‌تواند شامل مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی باشد. مثل مطالبات ناشی از قرارداد اجاره به شرط تملیک و... .
می‌توانید ویدیوهای بیشتری از تالاربورس را در آپارات (شبکه اشتراک ویدیو) و همچنین کانال یوتیوب تالاربورس مشاهده بفرمایید.
عالی بود