افزایش سرمایه چیست؟

اتفاقی که برای شما می‌افتد، چیزی شبیه به این است: سهام یک شرکت را خریده‌اید. یک روز سهم بسته می‌شود. بعد از بازگشایی نماد متوجه می‌شوید که قیمت آن به مقدار چشمگیری (مثل 40 درصد) کاهش پیدا کرده است. ناراحت می‌شوید و به یکی از دوستان قدیمی خود زنگ می‌زنید. او می‌گوید که شرکت مورد نظر افزایش سرمایه داشته و شما باید از این اتفاق خوشحال باشید. تلفن را قطع می‌کنید، اما متوجه نمی‌شوید که باید از چه‌چیزی خوشحال باشید.

دقیقا می‌خواهیم اینجا در مورد همین موضوع صحبت کنیم.

افزایش سرمایه چیست؟

برای این که به ساده‌ترین زبان بتوانیم مفهوم افزایش سرمایه را توضیح دهیم، یک مثال ساده می‌زنیم:

شما یک تاکسی می‌خرید و آن را در اختیار دوستتان می‌گذارید تا با آن کار کند. قرار است که در سود این کار (بعد از کم‌ کردن تمام هزینه‌ها) شریک شوید.

برای این که مطمئن شوید تمام سرمایه خود را از دست نمی‌دهید، قرار می‌گذارید که اگر زیان حاصل از این کار به نصف قیمت ماشین رسید، تاکسی را بفروشید و باقی‌مانده سرمایه خود را نجات دهید.

50 میلیون تومان پول می‌دهید و ماشین خریده می‌شود. در این حالت سرمایه شما 50 میلیون تومان است. پس از مدتی یکی از حالت‌های زیر پیش می‌آید:

1. دوستتان می‌گوید در یک سال گذشته 50 میلیون سود کرده است. او پیشنهاد می‌دهد بجای این که سهم خود را بردارید، ماشین قدیمی را بفروشید و یک ماشین بزرگ‌تر بخرید که درآمد بیشتری دارد. اگر این پیشنهاد را قبول کنید، حالا شما 100 میلیون تومان پول نزد دوست خود دارید. (سرمایه خود را از سود افزایش می‌دهید.)
2.  دوستتان می‌گوید که از سود این کار راضی بوده است. برای همین تصمیم گرفته که از جیب خودش 50 میلیون تومان روی پول ماشین بگذارد که با هم ماشین بزرگ‌تری بخرید. شما هم اگر دوست داشته باشید می‌توانید پول بگذارید، در غیر این صورت (چون او، هم پول گذاشته و هم دارد کار می‌کند) سهم بیشتری خواهد داشت. (سرمایه را با آورده جدید افزایش می‌دهید.)
3. متوجه می‌شوید که دوست شما 25 میلیون زیان کرده است. طبق قرار قبلی می‌خواهید ماشین را بفروشید و با اندوه و ناراحتی 25 میلیون باقی‌مانده را بردارید و بروید. اما متوجه می‌شوید که ماشین گران شده و حالا همین تاکسی را 100 میلیون تومان می‌خرند. زیان شما یک چهارم قیمت ماشین است. (سرمایه شما بدون ورود پول جدید افزایش پیدا کرده است.)

در تمام این حالت‌ها سرمایه شما تغییر می‌کند. افزایش سرمایه در شرکت‌ها هم چیزی شبیه به همین مثال است. شاید بد نباشد قبل از آن‌که وارد بحث شویم، یک‌بار دیگر به حالت‌های مختلف تغییر سرمایه فکر کنید.

انواع افزایش سرمایه

حالا بیایید با هم نگاهی بیندازیم به انواع افزایش سرمایه.

1) از محل سودهای انباشته

همان‌طور که می‌دانید، با خرید سهام یک شرکت، عملا مالک بخشی از آن می‌شوید. با این کار شما هم در تولید کالا یا خدمات توسط شرکت نقش دارید و از این عملیات سود می‌برید.

بخشی از درآمد شرکت، سالانه بین سهام‌داران تقسیم می‌شود. اما بخش دیگری از سود برای مخارجی مثل مخارج سرمایه‌ای (Capital Expenditure) نزد شرکت باقی می‌ماند. به این سود به اصطلاح سود انباشته می‌گویند.

شرکت می‌تواند از این منبع اقدام به افزایش سرمایه کند. از آن‌جایی که در این روش هیچ پول جدیدی به شرکت وارد نشده، لازم نیست سهام‌داران پولی به شرکت پرداخت کنند. در این صورت سهام جدید به‌صورت «سهام جایزه» و متناسب با درصد شراکتی که دارید، به شما تعلق خواهد گرفت.

اگر شما مالک 1 درصد از سهام شرکت باشید، پس‌ از افزایش سرمایه درصد مالکیت شما چه تغییری خواهد کرد؟

در این مثال شما یک درصد از سهام شرکت را داشتید. یعنی 1 درصد از همه‌چیز (از جمله سود انباشته) به شما تعلق داشت. پس از افزایش سرمایه هنوز هم مالک یک درصد از سهام شرکت هستید و این عدد تغییری نخواهد کرد.

محاسبه قیمت سهم پس از افزایش سرمایه از محل سود انباشته

دقت کنید که در این روش، قبل و بعد از روز مجمع دارایی شما تغییر نمی‌کند. چرا که پیش از این هم مالک بخشی از سود انباشته بوده‌اید. قیمت باید به شکلی تغییر کند که «تعداد سهم ضرب‌در قیمت قبلی» برابر بشود با «تعداد جدید سهم ضرب‌در قیمت جدید».

در این روش قیمت سهم پس از بازگشایی از این فرمول محاسبه می‌شود:

مثال

قیمت پایانی یک پتروشیمی خیالی با نماد «شمثال» در آخرین روز معاملاتی پیش از افزایش سرمایه 2781 ریال بود. این شرکت سرمایه خود را به میزان 50% بالا برده است. قیمت سهم پس از بازگشایی چقدر خواهد بود؟

کافی است قیمت قبلی را بر 0.5+1 تقسیم کنیم. جواب برابر خواهید بود با 1854 ریال.

البته دقت کنید که این عدد، قیمت آغازی در زمان بازگشایی نماد است. ممکن است در حراج قیمتی بالاتر یا پایین‌تر از این قیمت کشف شود.

اگر شما 1000 سهم «شمثال» داشته باشید، پس از افزایش سرمایه، 1500 سهم در پرتفوی شما خواهد بود. میزان سرمایه شما در حالت قبلی 2781000 ریال بود. حالا شما 1500 ضرب در 1854 ریال سرمایه دارید. یعنی 2781000 ریال.

همان‌طور که می‌بینید از نظر تئوری، کسی که سهم را درست قبل از برگزاری مجمع خریده باشد هیچ سودی نمی‌برد و سرمایه‌اش بدون تغییر می‌ماند.

2) از محل تجدید ارزیابی

فرض کنید در زمانی که دلار کم‌تر از 4 هزار تومان بود، یک قطعه زمین می‌خرید و در آن کارخانه‌ای بنا می‌کنید. در این وضعیت شما a تومان سرمایه‌گذاری کرده‌اید. حالا به زمانی می‌رسیم که هر دلار نزدیک به 14 هزار تومان ارزش دارد.

در وضعیت جدید، قیمت‌ها تغییر کرده‌اند و حالا قیمت زمین، ماشین‌آلات و دیگر دارایی‌های مشهود و نامشهود شما تغییر کرده است. در این زمان می‌توانید سرمایه خود را با قیمت‌های جدید تعدیل کنید.

توجه کنید که در این حالت شما عایدی (Yield) نداشته‌اید. اصلا شاید هنوز تولید را شروع نکرده باشید. برای همین می‌گوییم که یک درآمد غیرعملیاتی حاصل شده است. یعنی درآمدی که از عملیات تولید به دست نمی‌آید. این درآمد با عنوان «مازاد تجدید ارزیابی» در صورت‌های مالی منعکس می‌شود.

در این نوع از افزایش سرمایه، ماهیت شرکت تغییری نمی‌کند و نمی‌توانیم بگوییم که «سرمایه مولد» به شرکت وارد شده است. بنابراین بعید به‌نظر می‌رسد که وضعیت سودآوری (زیان‌دهی) شرکت تغییر کند.

در ایران به دلیل وجود نرخ تورم بالا، افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی باعث افزایش میزان سرمایه شرکت می‌شود. اگر قیمت‌ها را تورم‌زدایی کنیم، متوجه می‌شویم که تجدید ارزیابی دارایی‌های مشهود به دلیل وجود استهلاک، در عمل می‌تواند منجر به کاهش سرمایه شرکت شود. (تجهیزات شرکت دیگر نو نیستند.)

اما دارایی‌های نامشهود مثل ارزش برند می‌توانند حتی با تورم‌زدایی هم رشدی چشمگیر داشته باشند.

محاسبه قیمت سهم پس از افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی

یک‌بار دیگر نماد شمثال را تصور کنید. اگر قیمت پایانی این سهم قبل از افزایش سرمایه 2781 ریال باشد، پس از افزایش سرمایه «قیمت نظری» سهم چقدر خواهد بود؟

بجای آن که سریع فرمول ارائه کنیم و با عددگذاری به جواب برسیم، بیایید کمی در مورد این معما فکر کنیم.

سرمایه شرکت قبل از تجدید ارزیابی n ریال بود. حالا شرکت P درصد افزایش سرمایه داده است. تعداد سهم‌هایی که شما داشته‌اید هم P درصد افزایش پیدا می‌کند. پس معقول است که قیمت بر P+1 تقسیم شود.

مثال

اگر قیمت سهم قبل از افزایش سرمایه 2781 ریال باشد، پس از 50% افزایش از محل تجدید ارزیابی، قیمت بر 1.5 تقسیم شده و به عدد 1854 می‌رسد.

همان‌طور که می‌بینید تغییر قیمت شبیه به حالت قبل است.

3) از محل آورده نقدی

در دو حالت بالا که گفتیم، افزایش سرمایه منجر به ورود سرمایه جدید به شرکت نخ‌واهد شد. اما ممکن است که یک شرکت سود انباشته نداشته باشد یا به هر دلیلی نخواهد سود انباشته خود را به مصرف برساند.

در این صورت شرکت می‌تواند از محل آورده نقدی اقدام به افزایش سرمایه کند.

روش کار به این شکل است که شرکت پس از افزایش سرمایه، تعدادی حق تقدم را به سهام‌داران خود اعطا می‌کند. معنی حق تقدم این است سهام‌داران فعلی در افزایش سرمایه نسبت به سایرین تقدم دارند.

بعد از آن که حق تقدم به شما تعلق گرفت، می‌توانید با پرداخت 100 تومان حق تقدم را به سهام عادی تبدیل کنید. (ارزش اسمی سهم‌ها در ایران 1000 ریال است.)

این پولی که سهام‌داران پرداخت می‌کنند، همان آورده‌ای است که شرکت برای افزایش سرمایه به آن نیاز دارد.

تذکر

ممکن است شرکت از سهام‌داران بخواهد بجای 100 تومان، مبلغی بیشتر پرداخت کنند. مثلا ممکن است از شما بخواهد که در زمان پذیره‌نویسی، 150 تومان برای هر سهم بپردازید. به این کار، افزایش سرمایه از محل صرف سهام می‌گویند. در ترازنامه، صرف سهام در قسمت حقوق صاحبان سهام (Equity) قرار می‌گیرد.

اما ممکن است سهام‌داران نخواهند از حق تقدم خود استفاده کنند. در این صورت حق تقدم را در بازار عرضه می‌کنند. خریداران با پرداخت 100 تومان (علاوه بر قیمت حق تقدم)، مالک سهام شرکت می‌شوند.

نکته 1

قیمت حق تقدم با سازوکار عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد و الزاما با قیمت سهم منهای 100 برابر نیست. مثلا تصور کنید که قیمت هر سهم شمثال 1854 ریال باشد. این طور نیست که قیمت حق تقدم این سهم (شمثالح) حتما 854 ریال باشد.

فرض کنید شمثالح با قیمت 500 ریال خریدوفروش شود. در این صورت با پرداخت 100 تومان دیگر (مجموعه 150 تومان) مالک سهمی 1854 ریالی می‌شوید.

شاید حق تقدم همین سهم 110 تومان قیمت پیدا کند. در این صورت با پرداخت مجموعا 220 تومان، یک سهم 1854 ریالی می‌خرید. اما چرا کسی حاضر می‌شود برای سهمی که کمی بیش از 180 تومان قیمت دارد، 220 تومان بپردازد؟ این موضوع دلیل جالبی دارد:

دامنه نوسان برای حق تقدم 10± است. اما سهام بورسی می‌تواند 5± نوسان داشته باشد. شاید برای سهم شمثال صف خرید تشکیل شود و اطمینان داشته باشید که قیمت هم‌چنان بالاتر می‌رود. به دلیل وجود صف خرید شما قادر نیستید سهم را بخرید، اما به دلیل دامنه نوسان بیشتر ممکن است حق تقدم قابل خرید باشد.

از سوی دیگر وقتی مطمئن هستید سهم قرار است رشد چشمگیری داشته باشد، رشد حق تقدم به دلیل دامنه نوسان بازتر، سریع‌تر رخ خواهد داد. به همین دلیل حق تقدم مورد توجه سفته‌بازها و نوسان‌گیرها قرار می‌گیرد. (در یک روز امکان بیست درصد نوسان برای این نماد وجود دارد.)

محاسبه قیمت سهم پس از افزایش سرمایه از محل آورده نقدی

افزایش سرمایه از محل آورده نقدی با موارد قبلی یک تفاوت عمده دارد. در این روش، جریان نقدی جدید به شرکت وارد شده است. برای همین نمی‌توانید قیمت سهم را با تقسیم بر «یک به علاوه درصد افزایش سرمایه» محاسبه کنید.

در مثال‌های قبلی، قیمت سهم بعد از افزایش سرمایه به شکلی تغییر می‌کرد که سرمایه شما طی این عملیات بدون تغییر بماند. یعنی به صورت تئوری، قیمت قبلی ضرب‌در تعداد سهام باید برابر می‌شد با قیمت جدید ضرب‌در تعداد سهام به علاوه تعداد سهام جایزه.

این‌جا هم «اصل بقا» برقرار است. با این تفاوت که بعد از افزایش سرمایه شما باید صد تومان برای پذیره‌نویسی سهام جدید پرداخت کنید. در نتیجه این رقم (100 تومان برای هر سهم) به سرمایه شما اضافه می‌شود.

مثلا تصور کنید که شما 1000 سهم 2000 تومانی دارید (دو میلیون تومان سرمایه). اگر شرکت 50% افزایش سرمایه بدهد، شما 1000 سهم و 500 حق تقدم خواهید داشت. برای این 500 حق تقدم باید 50 هزار تومان بپردازید. قیمت سهم پس از افزایش سرمایه باید به شکلی تغییر کند که سرمایه جدید شما 2 میلیون و 50 هزار تومان شود.

اگر همین قاعده را برای سهم به‌کار ببندید، به سادگی خواهید دید که قیمت جدید برابر می‌شود با:

آورده سهام‌داران برای هر سهم برابر است با 100 تومان. تاکید می‌کنم که از فرمول استفاده نکنید. بلکه بکوشید معنای این رابطه را درک کنید.

مثال

نماد شمثال از محل آورده 50 درصد افزایش سرمایه می‌دهد. قیمت سهم پس از افزایش سرمایه چقدر خواهد بود؟

قیمت پایانی در آخرین روز معاملاتی قبل از مجمع برابر بود با 2781 ریال. آورده ضرب در درصد افزایش معادل 50 تومان است. این دو عدد را با هم جمع و بر یک و نیم تقسیم می‌کنیم. (خودتان این کار را بکنید.) قیمت سهم پس از افزایش سرمایه برابر می‌شود با 2187 ریال.

طبیعی است که ارزش حق تقدم این شرکت خیالی (با نماد شمثالح) 1187 باشد، هرچند ممکن است با سازوکار عرضه و تقاضا قیمت بالاتر یا پایین‌تر از این عدد به‌دست بیاید.

نکته 1

اگر شما از شرکت طلب داشته باشید (مثل سود دریافت نشده) می‌توانید ما‌به‌تفاوت حق تقدم با سهام عادی را از این محل پرداخت کنید.

نکته 2

دقت کنید که اینجا هم بعد از بازگشایی نماد و پیش از پرداخت ارزش اسمی (100 تومان) دارایی شما در پرتفوی تغییری نمی‌کند.

ماده 141 قانون تجارت

یکی از عبارت‌هایی شاید به گوش شما بخورد، عبارت «ماده 141 قانون تجارت» است. حتی ممکن است بشنوید که «فلان شرکت صد و چهل و یکی شده است». خوب است که به این قانون هم اشاره‌ای بکنیم.

درست شبیه به مثال تاکسی در ابتدای بحث، اگر یک شرکت به خاطر زیان نیمی از سرمایه خود را از دست بدهد، هیات‌مدیره موظف است برای تصمیم‌گیری در مورد انحلال یا بقای شرکت، سهام‌داران را به مجمع فوق‌العاده دعوت کند.

هیات‌مدیره نمی‌تواند این موضوع را از سهام‌داران پنهان کند و در صورت عدم دعوت به مجمع، باید منتظر عواقبی جدی از جمله احکام جزایی باشد.

اگر مجمع به انحلال شرکت رای بدهد که هیچ. شرکت منحل می‌شود و می‌رود پی کارش. (و حقوق صاحبان سهام بین آن‌ها تقسیم می‌شود. پولی که معمولا از قیمت سهم کم‌تر است.)

اما در صورت تمایل به بقا، دو راه وجود دارد:

راه اول، کاهش سرمایه

فرض کنید شرکت 100 ریال سرمایه داشته و 50 ریال زیان کرده است. اگر شرکت سرمایه خود را به 50 ریال کاهش دهد، دیگر مشمول ماده 141 نخواهد بود. کاهش سرمایه از راه‌هایی مثل تعدیل نیرو، فروش دارایی و... ممکن است.

راه دوم، افزایش سرمایه

فرض کنید شرکت 100 ریال سرمایه داشته و 50 ریال زیان کرده است. اما در زمان ثبت سرمایه قیمت بسیاری از دارایی‌ها پایین‌تر از امروز بوده است. مثلا زمینی که متری 1 ریال بود حالا متری 10 ریال می‌ارزد.

شرکت با افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی، سرمایه خود را به 1000 ریال افزایش می‌دهد. (حتما توجه دارید که با این عملیات، پولی به شرکت وارد نمی‌شود.) در شرایط فعلی، زیان شرکت خیلی کم‌تر از نصف سرمایه آن است. برای همین دیگر مشمول اصل 141 نخواهد بود.

در شرایط تورمی، قیمت‌ها با سرعت زیادی بالا می‌روند. برخی شرکت‌ها در ایران اگر تجدید ارزیابی کنند با افزایش‌های چندهزار درصدی مواجه خواهند شد. طبیعی است که زیان یک سال شرکت بتواند با نیمی از ارزش تاریخی دارایی‌ها قابل مقایسه باشد. مثلا شرکتی که سال‌ها پیش با سرمایه صد میلیارد راه‌اندازی شده، ممکن است حالا در یک سال بیش از 50 میلیارد ضرر کند. چرا که آن زمان صد میلیارد تومان خیلی پول بود و الان نه.

آیا افزایش سرمایه خبر خوب است؟

اگر بخواهم در یک کلمه به این سوال جواب بدهم باید بگویم «خیر». افزایش سرمایه به خودی خود نه خبر خوب است و نه خبر بد.

بیشتر افرادی که از بورس اطلاع کافی ندارند فکر می‌کنند «سهام جایزه» یک هدیه مجانی و بادآورده است و هر چه باشد خوب است. برای همین گاهی می‌بینیم برای یک شرکت زیان‌ده که قصد دارد سرمایه‌اش را افزایش دهد، بدون هیچ دلیل خاصی صف خرید تشکیل می‌شود.

نکته بسیار مهم این است که روز قبل و بعد از مجمع فوق‌العاده، چه سهام جایزه بگیرید چه حق تقدم، سرمایه شما تغییر نمی‌کند.

اما این خبر همیشه هم خبر منفی نیست. سوال مهم این است که چرا شرکت قصد جذب سرمایه جدید دارد؟ اگر ورود سرمایه جدید به معنی عملی شدن طرح‌هایی نوین باشد، تصویب افزایش سرمایه خبر خیلی خوبی است. اما اگر شرکت می‌خواهد با افزایش سرمایه زیان انباشته خود را بپوشاند و عملا راه را برای تولید زیان بیشتر هموار کند، بعید است اتفاق خوبی افتاده باشد.