بهترین سرمایه‌گذاری در ایران در سال ۱۳۹۹

در سال 1398 مقاله‌ای در مورد بهترین سرمایه‌گذاری در ایران نوشته بودم و در آن با اطمینان گفته بودم که در سال 98 بورس بهترین گزینه برای ورود سرمایه‌گذاران است.

در آن تاریخ قیمت‌ها بسیار جذاب بودند و پیش‌بینی رشد خوب بورس دور از ذهن نبود، اما کسی فکر نمی‌کرد که شاخص از مرز دو میلیون واحد نیز عبور کند.

در ابتدای سال 99، برتری بورس به قدری مشهود بود که دیگر به نگارش مقاله نیازی نداشت. هر کسی می‌دانست که باید پولش را به بورس بیاورد و به بازدهی بی‌نظیر 400 درصدی در کم‌تر از 5 ماه دست پیدا کند.

اما ورق بورس برگشت و بازار چند روز منفی سنگین را به چشم دید. از یک سو، ترس بر تازه‌واردها چیره شد و دیدند که ریوارد بازار سرمایه هرگز خالی از ریسک نیست. از سوی دیگر عده‌ای در گوشه‌کنار نشستند و گفتند که قیمت‌ها در بورس زیادی گران است.

سوال مهمی که مطرح می‌شود، این است که اگر از بورس خارج شویم، پول خود را کجا ببریم که سود بیشتری بگیریم؟ بهترین سرمایه‌گذاری در ایران در حال حاضر چیست؟

تعریف بهترین سرمایه‌گذاری

انتخاب بهترین سرمایه‌گذاری با سه مولفه تعریف می‌شود.

• سود
• ریسک
• نقدشوندگی

برای مثال فرض کنید که در شهرستان یک تکه زمین خریده بودید به قیمت 1 میلیون تومان. در آن زمان برای خرید یک ماشین معمولی، به ده میلیون تومان پول نیاز داشتید. الان همین زمین 400 میلیون تومان قیمت دارد. یعنی می‌توانید با پول آن 2 ماشین معمولی بخرید. در عمل قدرت خرید شما 20 برابر شده است.

اما این سرمایه‌گذاری را نمی‌شود فقط با عدد «20» سنجید. مثلا فرض کنید قیمت 400 میلیون تومان برای من بسیار مطلوب باشد و بخواهم زمین را به همین قیمت بفروشم. چقدر طول می‌کشد که بتواند برای آن یک مشتری مناسب پیدا کنم؟ برای فروختن زمین، چقدر پول و زمان باید صرف کنم؟ آیا معامله زمین در یک شهر غریبه، خالی از ریسک است؟ به بیان ساده، وقتی می‌توانم بگویم بهترین سرمایه‌گذاری ممکن را داشته‌ام که علاوه‌بر بازدهی مناسب، سرمایه‌گذاری من به سادگی‌ نقد شود.

انتخاب موارد سرمایه‌گذاری برای این بررسی

یک سرمایه‌گذار ممکن است روی یک باغ پرتقال سرمایه‌گذاری کند و دیگری به سراغ خرید و انبار کردن خودرو برود. ما در این بررسی موارد سرمایه‌گذاری را به این شکل انتخاب کرده‌ایم:

• دلار
• سکه
• زمین مسکونی تهران
• بورس
• صندوق با درآمد ثابت

این پنج دارایی، استهلاک ندارند، خراب نمی‌شوند و خریدار می‌تواند تا آخر عمر از یک واحد سرمایه‌گذاری خود نگه‌داری کند. همچنین، همه مردم به خرید این دارایی‌ها دسترسی دارند. مثلا شاید خرید سهام در بورس نیویورک برای همه مقدور نباشد.

نحوه محاسبه

برای دلار، میانگین قیمت دلار در طول سال در بازار آزاد در نظر گرفته شده است.

برای سکه، از قیمت سکه طرح قدیم استفاده کردیم که رکورد قیمت 30 سال گذشته را داشته باشیم.

برای زمین مسکونی، از شاخص قیمت زمین تهران استفاده می‌کنیم. ممکن است یک زمین در منطقه‌ای دیگر رشد بیشتر یا کم‌تر از شاخص (میانگین وزن‌دار قیمت تمام زمین‌ها) رشد کرده باشد.

برای بورس، از شاخص کل استفاده می‌کنیم.

سود صندوق درآمد ثابت را برابر با سود سپرده 5 ساله در نظر می‌گیریم. هرچند بسیاری از صندوق‌ها می‌توانند بیشتر از این عدد سود کسب کنند. دقت کنید که سود بانکی، به سودِ شما سود نمی‌دهد. اما در صندوق درآمد ثابت، سود شما هم مشمول سود خواهد شد. (اگر صندوق تقسیم سود دارد، با سود حاصل می‌توانید همان لحظه واحدهای جدیدی بخرید.)

علاوه بر این، دو خط نیز ترسیم می‌کنیم که به ما کمک می‌کند درک بهتری از سرمایه‌گذاری خود داشته باشیم:

1- خط تورم: برای محاسبه این خط از شاخص CPI استفاده می‌شود. این خط نشان می‌دهد که یک ریال در سال 69، امسال چقدر ارزش دارد.

خط سود ثابت: اگر از همان سال، هر سال 20 درصد سود ثابت می‌گرفتیم چه اتفاقی می‌افتاد؟

با در نظر گرفتن تمام این موارد، بیایید نگاهی بیندازیم به بازدهی این سرمایه‌گذاری‌ها در 30 سال گذشته و انتخاب بهترین سرمایه‌گذاری ممکن در ایران.

همان‌طور که می‌بینید بازدهی بورس با هیچ بازار دیگری قابل مقایسه نیست.

روی نمودار لگاریتمی می‌توانیم بازدهی‌ها را بهتر مقایسه کنیم.

برتری بلامنازع بورس در بلندمدت، در این نمودار نیز مشهود است.

بازدهی لگاریتمی چیست؟

شاید عبارت بازدهی لگاریتمی برایتان کمی غریبه باشد.

لگاریتم در مبنای 10، تعداد صفرهای یک عدد را گزارش می‌کند. به زبان ساده لگاریتم 1 برابر است با صفر، لگاریتم 100 برابر است با 2 و لگاریتم 1000 برابر است با 3. لگاریتم یک عدد بین 100 تا 1000 برابر می‌شود با عددی بین 2 و 3. برای مثال لگاریتم 550 با 2.74 برابر است. یعنی 10 به توان 2.74 برابر خواهد شد با 550.

چرا نمودار لگاریتمی به ما دید بهتری می‌دهد؟

فرض کنید یک سهم را 100 تومان خریده و 1000 تومان فروخته باشید. این سهم از 1000 تومان به 10 هزار تومان می‌رسد. روی نمودار به نظر می‌آید شما بخش بزرگی از سود سهم را از دست داده‌اید. اما در نمودار لگاریتمی، سهم از 2 به 3 و سپس به 4 رفته است.

اگر کسی معادل یک میلیون تومان سهم 100 تومانی می‌خرید و 1000 تومان می‌فروخت، پولش 10 میلیون تومان می‌شد. کسی که یک میلیون تومان سهم 1000 تومانی خریده و آن را 10 هزار تومان فروخته نیز می‌توانست سرمایه خود را به 10 میلیون تومان برساند.

برابری این دو موقعیت سرمایه‌گذاری در نمودار لگاریتمی واضح‌تر دیده می‌شود.  

بهترین سرمایه‌گذاری از سال 1389

شاید بگویید رکورد 30 ساله، دید خیلی خوبی ایجاد نمی‌کند. اصلا شاید خودتان کم‌تر از 30 سال سن داشته باشید و یک افق 30 ساله برایتان از تمام عمر بیشتر باشد.

فرض کنید در سال 89، 5 میلیون تومان داشتید. (معادل 36.5 میلیون تومان به‌پول امروز)

پول خود را پنج قسمت می‌کردید و هر قسمت را در یکی از بازارهای سکه، دلار، بورس، زمین مسکونی و صندوق درآمد ثابت می‌بردید. الان در سال 1399 بازدهی لگاریتمی پرتفوی شما به این صورت می‌بود.

شما در هر قسمت، 1 میلیون تومان سرمایه‌گذاری کرده‌اید که به پول امروز تقریبا می‌شود 7 میلیون تومان. حالا در هر بخش، چقدر سرمایه دارید؟

1. سکه، 24 میلیون و هشتصد هزار تومان.
2. دلار، 16 میلیون و نهصد هزار تومان.
3. بورس، 75 میلیون تومان تومان.
4. درآمد ثابت 7 میلیون و ششصد هزار تومان.

همان‌طور که می‌بینید، درآمد ثابت اصل پول شما را حفظ کرده است. (هرچند عدد آن 7 برابر شده باشد.) اما در بورس پولتان تقریبا 11 برابر شده که با هیچ سرمایه‌گذاری دیگری قابل مقایسه نیست. 

فصل اول: بورس

در مورد بررسی عملکرد بورس در ایران می‌شود مقاله‌ها بلکه کتاب‌ها نوشت.

ما همواره در بلندمدت بورس را بهترین سرمایه‌گذاری ممکن می‌دانیم و این اطمینان خاطر، دلیل خوبی دارد.

اگر یک گرم طلا بخرید، طلای شما تا ابد یک گرم باقی می‌ماند. اما اگر سهام یک شرکت معدنی را بخرید، علاوه‌بر گران شدن دارایی‌های ثابت شرکت، محصول تولیدی این معدن نیز خلق ثروت می‌کند.

تصور کنید که شرکت هر سال معادل نصف ارزش بازارش، محصول بفروشد (P/S=2). همچنین فرض کنید که به‌صورت متوسط قیمت همه‌چیز هر سال 20 درصد گران شود. یعنی زمین و دارایی‌های شرکت 20 درصد گران خواهد شد. یعنی اگر شرکت هیچ محصولی تولید نمی‌کرد، منطقی بود که ارزش دارایی شما نیز در 1.2 ضرب شود. (فرض P/S برابر با 2 چندان نامعقول نیست. P/S معمولا بین عدد 1.4 تا 2.6 است.)

با این نرخ تورم، حتی اگر میزان تولید هیچ افزایشی نداشته باشد، منطقی است که فروش شرکت هم 20 درصد بالا برود. یعنی ارزش دارایی شما در 1.32 ضرب شود.

بیایید این نظریه را بیازماییم. نمودار شاخص چقدر با سود ثابت 32 درصد همخوانی دارد؟

اگر قبول کنید که بازار دارد در اطراف خط ثابت 32 درصد نوسان می‌کند، یعنی پذیرفته‌اید که رشد نقدینگی با نرخ متوسط 20 درصد و P/S برابر با 2، محرک اصلی بازار سرمایه هستند.

طبق این نظریه، در حال حاضر میانگین قیمت‌ها در کلیت بورس، گران است. (خط نارنجی از خط آبی بالاتر است.) برای همین ممکن است مدتی بازار متعادل بماند تا دوباره قیمت‌ها جذاب شوند. با این وجود، به‌خاطر رشد مضاعف ارزش کارخانه، در بلندمدت توقع داریم که همچنان بورس بهترین سرمایه‌گذاری باقی بماند. در نمودارهای بعدی می‌بینید که سکه، دلار و مسکن هم همین گرانی را نشان می‌دهند. این گرانی را به دو شکل می‌شود توجیه کرد:

الف) افزایش نااطمینانی و بدبینی به آینده، که به افزایش تقاضا برای کالاهای سرمایه‌ای منجر شده است. 

ب) از دست رفتن غیرطبیعی ارزش ریال که تمام نمودارها را به سمت بالا خم کرده است. 

اگر هر کدام از این دو نظریه صادق باشند، گرانی بورس در قیاس با دارایی‌های دیگر، توجیه می‌شود. یعنی این طور نیست که قیمت‌ها در بورس بالا رفته و خرید سکه یا مسکن بهتر باشد. قیمت آن‌ها هم به همین نسبت بالا ارزیابی می‌شود.

توجه به این نکته نیز بد نیست که در کوتاه‌مدت، ریسک بورس زیاد است و نوسانات غیرقابل پیش‌بینی دارد. اما در بلندمدت می‌توانید روی سود ثابت 32 درصد آن حساب کنید.

(توجه کنید که با سود مرکب 20 درصد، بعد از 10 سال پولتان شش‌برابر می‌شود، با سود ثابت 32 درصد، 16 برابر. در علم مالی 32 درصد خیلی بزرگ‌تر است از 20 درصد.)

نقدشوندگی بورس هم از بازارهای دیگر بیشتر است. به‌خصوص که برای فروش لازم نیست وقت و هزینه زیادی صرف شود.

بورس در بدترین حالت

سال 93 سال بدی برای بورس بود. کسانی که در اوج 92 و در گران‌ترین حالت خرید کرده بودند، با تنبیه بزرگی روبرو شدند.

این تاریخ یکی از بدترین زمان‌های ممکن برای ورود به بازار سرمایه بود. ببینیم چه اتفاقی برای این افراد افتاد.

چنین سرمایه‌گذاری (که در زمان گرانی به بازار آمده) پنج سال منتظر مانده تا قدرت خریدش به همان رقم سال 92 بازگردد. البته در این 5 سال او اذیت نشده چرا که توانسته پول خود را از آتش تورم دور نگه‌دارد. اما در سال ششم و هفتم سرمایه‌گذاری، او بیشتر از هر بازار دیگری سود کرده است.

اما توجه به یک نکته دیگر نیز بد نیست. در شرایط رکود بازار سرمایه، بازارهای دیگر آن‌قدرها هم جذابیت نداشتند. یعنی این‌طور نبود که اگر بجای بورس کار دیگری می‌کردند، به سود عجیبی می‌رسیدند.

دقت کنید که اگر شرایط امروز بازار شبیه به 92 باشد، باز هم در یک افق بلندمدت 5 ساله، بهترین سرمایه‌گذاری ممکن بورس خواهد بود.

نظریه همبستگی دلار و بورس

این نظریه که محرک اصلی بازار سرمایه دلار است، در بین سرمایه‌گذاران پذیرفته شده است. بسیاری از مردم فکر می‌کنند با دلار صعودی، بازار هم صعودی خواهد بود و برعکس.

نکته‌ای که بسیاری از افراد به آن توجه ندارند، کاهش طبیعی قدرت خرید دلار در آمریکا است.

به این جمله دقت کنید: «در سی‌سال گذشته دارایی من به دلار دوبرابر شده است. به دلار. خود دلار هم رشد چشمگیری داشته پس من بازدهی فوق‌العاده‌ای داشته‌ام.» به نظر خیلی منطقی می‌آید، نه؟

با یک جستجوی ساده می‌توانیم بفهمیم که 100 دلار در سال 1990، ارزشی معادل 200 دلار امروز داشته است. یعنی اگر کسی طی 30 سال دارایی خود را به دلار 2 برابر کرده باشد، قدرت خریدش ثابت مانده است.

این اتفاق به این دلیل می‌افتد که تورم آمریکا صفر نیست و دلار رفته رفته ارزش خود را از دست می‌دهد.

اما چرا به نظر می‌آید که بورس تهران با قیمت دلار رابطه مستقیم دارد؟

این تصور، از یک خطای دید به وجود می‌آید. میانگین تورم در 30 سال گذشته آمریکا، چیزی در حدود 3.22 درصد است. تورم ایران (میانگین سی‌سال گذشته) حدود 18 درصد. یعنی ریال در هر سال حدود یک پنجم ارزش خود را از دست می‌دهد.

وقتی در آسانسورِ ریال باشید و به سمت پایین حرکت کنید، می‌بینید که همه‌چیز دارد بالا می‌رود. دلار با یک شیب تقریبی 14.78 درصد و بورس با شیب تقریبی 30 درصد.

عدد 14.78 از کجا آمده است؟ تورم 18 درصدی ایران منهای تورم 3.22 درصدی آمریکا.

یک‌بار دیگر، چنان‌چه حس می‌کنید دلار دارد از ترند ثابت پیروی می‌کند، یعنی شیب ثابت 14.78 را برای رشد دلار پذیرفته‌اید.

اگر قیمت دلار و شاخص کل بورس را بر تورم تقسیم کنیم، به ارزش واقعی (قدرت خرید) دلار و نیز شاخص تورم‌زدایی شده می‌رسیم که موضوع بسیار جالبی است.

همان‌طور که می‌ببینید شاخص کل بدون تورم بازدهی خوبی داشته و قدرت خرید شما بیشتر شده است. اگر پولی را که با آن در سال 69 می‌شد یک واحد آپارتمان نوساز خرید، در بورس می‌گذاشتید، الان می‌توانستید 40 واحد آپارتمان بخرید. اما اگر پول حاصل از فروش آپارتمان را دلار می‌خریدید، امروز از فروش دلار می‌توانستید نصف همان واحد را خریداری کنید.

حالا به سوال اول بازگردیم. اگر محرک اصلی بازار سرمایه، دلار باشد، باید بین دلار و شاخص تورم‌زدایی شده، همبستگی دیده شود.

در عمل همبستگی دلار و بورس در غیاب تورم برابر است با 0.11-، یعنی این دو عامل تقریبا هیچ ارتباطی با هم ندارند. چیزی که آن‌ها را به هم مربوط می‌کند، تورم است.

بورس تهران یا آمریکا؟

فرض کنید امکان این را داشتید که در بورس نیویورک یا تهران فعالیت کنید. بورس نیویورک از یک منظر بسیار جذاب به نظر می‌رسد. اگر بتوانید پول خود را دوبرابر کنید، دلار هم در ایران رشد می‌کند و شما سود مضاعف خواهید کرد.

برای مقایسه این دو بازار می‌توانیم شاخص S&P 500  را با «شاخص کل / دلار» مقایسه کنیم. یعنی هزار دلار در بازار ایران چقدر سود (به دلار) می‌دهد، در بازار آمریکا چقدر؟

شاخص S&P 500 معادل 80 درصد ارزش کل بازار را در خود دارد و دید بسیار خوبی از حرکت بازار به‌دست می‌دهد.

همین الان که داشتم این قسمت را می‌نوشتم، یکی از دوستانم زنگ زد و ماجرا را برایش گفتم. پیشنهاد کرد در مقایسه‌ام، رشد 89 و 99 را در نظر نگیرم. شما خودتان می‌توانید در نمودار، تا سال 97 را ببینید. ماجرا چندان تغییر نمی‌کند!

از نظر بازدهی، بورس تهران به مراتب جذاب‌تر است. 100 دلار سال 69 در بورس تهران، امروز 70 هزار دلار است و در S&P 500 حدود 9000 دلار.

در نمودار لگاریتمی، می‌توانیم میزان ریسک در مقایسه با بازدهی را مقایسه کنیم.

به سختی می‌شود سکه را به عنوان بهترین سرمایه‌گذاری توصیه کرد. همین‌طور که می‌بینید، سکه با ترند ثابت 20درصد رشد می‌کند. معمولا فاصله زیاد از این خط (مثل 96) با کاهش قیمت جبران می‌شود. به همین دلیل می‌توانیم حدس بزنیم که در حال حاضر، قیمت سکه گران باشد.

برای مثال اگر نااطمینانی کرونا و افزایش قیمت جهانی دلار را مسئول رشد قیمت سکه بدانیم، توقع بی‌جایی نیست که بگوییم با از بین رفتن این نگرانی، قیمت طلا و به دنبال آن سکه نیز کاهش پیدا کند.

با مقایسه نمودار سکه طلا با خط تورم، می‌بینیم که محرک اصلی برای قیمت طلا، افزایش حجم نقدینگی است. همین نمودار به ما می‌گوید که در بلندمدت، بازدهی واقعی سکه تقریبا نزدیک به صفر خواهد بود. یعنی سکه تنها می‌تواند قدرت خرید شما را حفظ کند. اما اگر یک سکه را برای مدت صد سال در گاو صندوق بگذارید، هرگز صاحب دو سکه نخواهید شد.

فصل سوم: مسکن

سرمایه‌گذاری در مسکن پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد و می‌شود برای آن مقاله‌ای جداگانه نوشت. اما به این دلیل که بسیاری از مردم، مسکن را بهترین سرمایه‌گذاری ممکن می‌دانند، آن را در این مقاله آوردیم.

در این نمودار لگاریتمی نیز می‌بینیم که تغییر قیمت مسکن، با تقریب خوبی تابع حجم پول و میزان تورم است. یعنی ارزش زمین در تهران، تقریبا ثابت می‌ماند.

نکته بسیار جالب در این نمودار، شباهت رفتار زمین مسکونی به سکه طلا است. برای این که این شباهت را بهتر ببینید، به خط‌چین آبی در دو نمودار دقت کنید. شیب نمودار هر دو دارایی، اندکی بیشتر از شیب درآمد ثابت 20 درصد است.

اگر قیمت سکه و زمین را با تورم تعدیل کنیم، ضریب همبستگی دو دارایی 0.57 خواهد بود. که یک همبستگی نسبی را نشان می‌دهد. دقت کنید در این محاسبه، رشد حجم پول در نظر گرفته نشده است. چیزی که باقی مانده، نشان‌دهنده رفتار سرمایه‌گذاران در دو حوزه طلا و مسکن است. این ارتباط نشان می‌دهد که خریداران سکه، به لحاظ رفتاری بی‌شباهت به کسانی نیستند که زمینِ سفت را بهترین سرمایه‌گذاری می‌دانند.

زمین در مقابل مسکن

زمین مسکونی استهلاک ندارد. کسی که در سال 1340 هزار متر زمین خریده، هنوز همان هزار متر را با همان کیفیت دارد. اما خانه به مرور ارزش خود را از دست می‌دهد. برای مثال برای این که یک ملک نوساز کلید نخورده صد متری بخرید، لازم است که دو واحد 25 سال ساخت صدمتری را بفروشید.

از نظر ریاضی می‌شود گفت که آپارتمان، سالی 2.5 درصد از ارزش خود را از دست می‌دهد (حتی اگر قیمت آن بالا رفته باشد.)

اما ملک یک برتری نسبت زمین دارد. شما می‌توانید ملک را اجاره بدهید و حدود 7 درصد از قیمت آن را به عنوان اجاره دریافت کنید.

پس خرید مسکن به علاوه اجاره، در بلندمدت 5 درصد بازدهی واقعی خواهد داشت.

در نتیجه خرید خانه و اجاره دادن آن، از خرید و نگهداری سکه و دلار و زمین بهتر است.

به دلیل تشابه رفتار سکه و زمین، فکر بدی نیست که اجاره‌های دریافتی از مسکن را به سکه طلا تبدیل کنیم تا پس از 25 سال بجای از دست دادن نصف ارزش دارایی خود، بتوانیم خانه‌ای بهتر و بزرگ‌تر بخریم.

فصل چهارم: صندوق درآمد ثابت

برای بیشتر افراد، سود حدود 20 درصدی صندوق درآمد ثابت چندان جذاب به نظر نمی‌رسد. به خصوص برای کسانی که در ابتدای سال 99، دیدند که در چهار روز هم می‌شود به سود 20 درصدی رسید.

با این وجود صندوق درآمد ثابت، جذابیت‌هایی دارد که نمی‌شود به سادگی از کنار آن عبور کرد.

اولین نکته جذاب در این صندوق‌ها این است که 15 درصد از پرتفوی صندوق، از سهام تشکیل می‌شود. (این عدد بسته به شرایط می‌تواند متفاوت باشد.) برای همین یک صندوق معمولی می‌تواند به اندازه 85% سود بانکی 5 ساله به علاوه 15% از بازدهی سهام را محقق کند.

طبیعتا صندوق درآمد ثابتی با عمر سی‌سال در بازار نداریم. اما اگر داشتیم نمودار آن چیزی شبیه به این می‌شد:

همانطور که می‌بینید بازدهی صندوق با درآمد ثابت می‌تواند بهتر از سکه، تورم، دلار یا زمین مسکونی باشد، اما نوسان‌های شدید بورس را ندارد.

اتفاق بسیار خوب این است که وقتی صندوق درآمد ثابت خریده‌اید، به سود شما هم سود تعلق می گیرد. در بانک، سود شما را به حساب دیگری می‌ریزند و شامل بهره بلندمدت نمی‌شود. از طرف دیگر، چنانچه بخواهید پول خود را از بانک بردارید، باید جریمه بپردازید. اما در صندوق درآمد ثابت، فروختن واحدهای ETF درآمدثابت جریمه ندارد.

در نتیجه، گزینه صندوق درآمد ثابت (با 15 درصد سهام) شاید جدی گرفته نشود، اما با توجه به میزان بسیار پایین ریسک و نقدشوندگی فوق‌العاده، در کنار سهام در پرتفوی بهترین سرمایه‌گذاری جای می‌گیرد.

بهترین سرمایه‌گذاری در ایران چیست؟

فکر می‌کنم با حرف‌هایی که زده‌ایم تکلیف بهترین سرمایه‌گذاری روشن شده باشد.

بهترین ترکیب دارایی ممکن ترکیبی از «بورس + صندوق درآمد ثابت» است.

اما برای درست کردن پرتفوی ایده‌آل باید چند نکته را مدنظر داشته باشید:

• شرط اصلی برای داشتن سود مضاعف و نمایی در بورس، این است که سهم موردنظر P/S نزدیک به 2 داشته باشد. در حال حاضر باتوجه به گرانی عمومی بورس شاید عدد 3 هم قابل قبول باشد. اما اعداد  100 یا 200 را نمی‌توانیم به عنوان سرمایه‌گذاری بلندمدت بپذیریم. این شرکت‌ها عملا زمین‌هایی خالی هستند که از رشد نمایی بورس بی‌بهره می‌مانند.
• معمولا حدود 10 درصد از شرکت‌ها عملکردی بسیار بهتر از کلیت بازار دارند. تمام تلاش یک تحلیلگر این است که خود را از نمودار رشد شاخص جلوتر بیندازد.
• افق زمانی را رعایت کنید. بورس بهترین سرمایه‌گذاری ممکن است اگر هر سهم را برای مدت بیش از 7 سال خریداری کنید و چندان به منفی و مثبت‌های روزانه توجه نداشته باشید.
• در حال حاضر هم سکه و هم زمین گران‌تر از خط ترند خود هستند. وضعیت بورس هم به همین شکل است. توصیه می‌شود که بخشی از دارایی خود را به صندوق درآمد ثابت اختصاص دهید. در فصل ارزانی می‌شود وزن سهام را بالا برد.
• یک پرتفوی ایده‌آل چنین وضعیتی دارد: