گیفن و وبلن چیست؟ کالاهایی که قانون عرضه و تقاضا را نقض می‌کنند.

در مقالات گذشته در ارتباط با قانون عرضه و تقاضا با هم صحبت کردیم. گفتیم که طبق این قانون با افزایش قیمت یک کالا، میزان تقاضا برای آن پایین می‌آید. اما آیا این قانون برای همه کالاها صدق می‌کند؟ آیا در اطراف ما با گران شدن هرچیزی تقاضای خرید برای آن پایین خواهد آمد؟

اگر بادقت به اطراف خود نگاه کنیم، می‌بینیم که این قانون در رابطه با همه کالا صدق نمی‌کند. شاید تعجب کنید اما کالاهایی یافت می‌شود که با افزایش قیمتشان، تقاضای خرید برای آن‌ها افزایش می‌یابد. کالاهای گیفن و وبلن نمونه‌ای از این کالاها هستند که در ادامه با آن‌ها آشنا خواهیم شد.

تقسیم‌بندی درآمدی کالاها

کالاها را می‌توان به شکل‌های مختلفی تقسیم‌بندی کرد. اگر بخواهیم کالاها را باتوجه به درآمد افراد و تغییرات میزان تقاضا تقسیم‌بندی کنیم می‌شود آن‌ها را در سه دسته زیر جای داد.

کالاهای عادی (Normal Goods)

کالاهای معمولی، کالاهایی هستند که در صورت افزایش قیمت آن‌ها، تقاضا برای خریدشان کاهش پیدا می‌کند، درواقع این کالاها از قانون تقاضا پیروی می‌کنند.

برای مثال فرض کنید قیمت لباس افزایش پیدا کند. با افزایش قیمت لباس در صورت ثابت ماندن درآمد، شما برای این‌که بتوانید لباسی با همان کیفیت قبل بخرید از میزان تقاضا خود می‌کاهید.

یعنی اگر قبلا دو ماه یک‌بار یک پیراهن می‌خریدید الان 3 ماه یک‌بار خرید می‌کنید. با افزایش درآمد مصرف‌کنندگان، میزان استفاده از این نوع کالاها هم افزایش پیدا می‌کند.

کالای پست (Inferior Good)

به کالاهایی که در صورت افزایش درآمد، تقاضا برایشان کاهش پیدا کند، کالای پست می‌گویند. این کالاها معمولا جایگزین‌هایی دارند که برای داشتن آن‌ها باید هزینه‌های بیشتری کرد. بنابراین اگر درآمد افراد افزایش پیدا کند آن‌ها دیگر از کالای قبلی استفاده نخواهند کرد.

به‌طور کلی به هر کالایی که با افزایش درآمد مصرفش کاهش پیدا می‌کند کالای پست می‌گویند. فرض کنید درآمد شما آنقدری نیست که بخواهید هزینه‌ زیادی برای خرید همبرگر بکنید. بنابراین معمولا از همبرگر با خلوص 60 درصد گوشت استفاده می‌کنید. اما بعد از مدتی درآمد شما افزایش پیدا می‌کند، حالا دیگر ترجیح می‌دهید غذای بهتری مصرف کنید. در خریدهای خود دیگر از همبرگر با درصد گوشت پایین استفاده نمی‌کنید و همبرگر 90 درصد گوشت می‌خرید.

در این حالت تقاضا برای خرید همبرگر 60 درصد پایین خواهد آمد و از آنجایی که جایگزین بهتری برای آن وجود دارند تقاضا برای خرید جایگزین‌های آن‌ها افزایش می‌یابد. این نوع تغییر در مصرف را می‌شود در کیفیت گوشت خریداری شده هم دید. افزایش درآمد باعث می‌شود گوشت باکیفیت‌تر مصرف کنید.

از دیگر مثال‌هایی که تغییر درآمد موجب تغییر مصرف و استفاده افراد می‌شود، می‌توان به استفاده از وسایل نقلیه عمومی اشاره کرد. هرچه درآمد شما افزایش پیدا کند تمایل بیشتری به استفاد از تاکسی یا خودرو شخصی بجای اتوبوس خواهید داشت.

کالای مستقل از درآمد

به کالاهایی که بدون توجه به قیمت آن‌ها مجبور به خریدشان هستیم، کالای مستقل از درآمد می‌گویند. یعنی چه درآمد شما افزایش پیدا کند و چه کاهش یابد شما همچنان مجبور به استفاده از آن هستید. برای مثال، اگر فردی دچار دیابت باشد، مجبور به خرید انسولین در هر قیمتی است. به این کالاها، کالای ضروری نیز می‌گویند. 

اگر حقوقتان زیاد شود شاید برای او معلم پیانو بگیرید و کم شدن درآمد آموزش پیانو رو موقتا متوقف کنید. اما حقوقتان هرچقدر بیشتر که شود برای بچه‌ها کتاب فارسی سوم دبستان بیشتر یا کم‌تری نمی‌خرید. 

کالای گیفن (Giffen goods) چیست؟

مبحث کالای گیفن اولین بار توسط رابرت گیفن (Robert Giffen) اقتصاددان و آمارشناس اسکاتلندی مطرح شد. باتوجه به گفته‌های او می‌توان گفت که کالاهای گیفن، کالاهایی پست هستند که به‌دنبال تغییر در قیمتشان، تقاضا برای خرید آن‌ها نیز در همان جهت تغییر می‌کند. کالای گیفن بیشتر در جوامع فقیر یافت می‌شود. در جوامع پیشرفته به سختی می‌توان کالایی را یافت که ویژگی‌های یک کالای گیفن را داشته باشد. فشارهای درآمدی بر افراد و عدم وجود جانشین برای یک کالا دو عامل مهم و تاثیرگذار بر تقاضای خرید این کالاها هستند. 

به طور کلی به کالایی که افزایش قیمت آن منجربه افزایش تقاضا شود و کاهش در قیمت آن باعث کاهش مصرف می‌شود، کالای گیفن گفته می‌شود. تغییرات تقاضا برای این کالاها برخلاف قانون عرضه و تقاضا است. اگر منحنی قیمت-تقاضا را برای این کالاها رسم کنیم، می‌بینیم که نمودار آن دارای شیب مثبت است.

ویژگی‌های کالای گیفن

• یکی از مهم‌ترین مواردی که در تعیین کالای گیفن باید به آن توجه شود، جامعه‌ای است که کالا را در آن بررسی می‌کنیم. ممکن است یک کالا در کشوری فقیر که با قحطی مواجه است، گیفن به‌حساب بیاید و جانشینی نداشته باشد. اما همان کالا در یک جامعه پیشرفته و مرفه یک کالای معمولی محسوب شود که با تغییر در قیمتش افراد به سراغ جانشین آن کالا بروند.
• کالای گیفن معمولا جایگزینی ندارد و یا جایگزین‌های آن بسیار اندک و محدود است که دسترسی به آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست.
• عدم مصرف این کالا در زندگی معمولی شخص مشکل ایفا می‌کند، پس می‌توان گفت مصرف آن ضروری است و نمی‌شود آن را مصرف نکرد به‌طوری که بیشتر درآمد و بودجه فرد به خرید این کالا اختصاص پیدا می‌کند.

برای مثال در کشورهای بسیار فقیر نان می‌تواند یک کالای گیفن باشد. اما چطور؟

فرض کنید نان و گوشت دو غذای اصلی مردمان یک منطقه باشد. همان‌طور که می‌دانید قیمت گوشت بیشتر از قیمت نان است. با افزایش قیمت این دو مواد غذایی اساسی و عدم ایجاد تغییر در درآمد آن‌ها، افراد مجبور می‌شوند الگوی مصرفی خود را تغییر دهند.

برای مثال اگر در یک وعده غذایی یک عدد نان و مقدار کمی گوشت مصرف می‌کردند، اگر الان بخواهند به صورت قبل انرژی بدنشان برای انجام فعالیت‌های روزمره حفظ شود و در عین به مقدار قبل هزینه کنند. مجبور می‌شوند نان بیشتری تهیه کنند و در عین حال مصرف گوشت خود را کاهش دهند و حتی به صفر برسانند. در واقع با افزایش قیمت منابع خانواده‌های فقیر کاهش می‌یابد.

بیایید تغییراتی که در میزان تقاضای نان به‌ازای افزایش قیمت نان و گوشت به‌وجود می‌آید را روی نمودار زیر بررسی کنیم. باتوجه به توضیحاتی که داده شد، می‌توانیم بگوییم با افزایش قیمت نان از نقطه A به B میزان تقاضا برای آن افزایش می‌یابد. با افزایش قیمت نان همچنان تقاضا برای خرید آن افزایش پیدا می‌کند. این افزایش تا جایی ادامه پیدا می‌کند که بودجه افراد یاری می‌کند. در نقطه C حداکثر میزان تقاضا را به‌ازای افزایش قیمت می‌بینید. بعد از این نقطه تقاضا برای خرید نان هم کاهش پیدا می‌کند. در واقع با افزایش مداوم قیمت نان، افراد دیگر پول کافی برای خرید نان بیشتر ندارند، بنابراین از میزان تقاضا آن‌ها کاسته می‌شود.

برای شرکت‌های تولیدی، پلاستیک یک کالای گیفن است. اگر قیمت پلاستیک بالاتر برود، برای این که بتوانند کالا را تولید و روانه بازار کنند کمتر از چوب و فلز استفاده خواهند کرد. در نتیجه با افزایش قیمت پلاستیک، قطعات پلاستیکی بیشتری را به کار خواهند بست!

فهمیدن این موضوع که آیا کالای مورد بررسی ما گیفن محسوب می‌شود یا نه نیاز به بررسی کالا از تمامی جوانب دارد. بنابراین با بررسی تنها چند جنبه از یک موضوع نمی‌توان با اطمینان گفت که آیا کالای مورد نظر گیفن است یا خیر.

همان‌طور که در مثال کالای پست گفتیم وسایل نقلیه عمومی خدماتی پست به‌حساب می‌آیند. فرض کنید مسیر خانه تا محل کار را با یک اتوبوس و یک تاکسی طی می‌‎کنید. فرض کنید تورم بالا بوده اما درآمد شما همچنان ثابت مانده است. موضوع تورم باعث افزایش قیمت بلیت اتوبوس و تاکسی شده است.

حال چه کار می‌کنید؟

احتمالا برای طی کردن این مسیر دوباره از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید، اما بجای این‌که یک قسمت از مسیر را از اتوبوس استفاده کنید و قسمت دیگر را با تاکسی طی کنید. برای هر دو مسیر از اتوبوس استفاده کنید. در این مثال استفاده از اتوبوس یک خدمت گیفن محسوب می‌شود. چون با افزایش قیمت آن جانشینی برای اتوبوس یافت نشد و افراد مجبور شدند برای طی کردن قسمت دوم مسیر هم بجای تاکسی از اتوبوس استفاده کنند تا هزینه‌هایشان افزایش نیابد. در اینجا با افزایش قیمت شاهد افزایش تقاضا بودیم.

نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که تمامی کالاهای گیفن پست به‌حساب می‌آیند اما تمامی کالاهای پست گیفن نیستند و باید دارای شرایط خاصی باشند. درواقع اگر جانشینی برای کالای پست ما وجود نداشته باشد و به تنهایی بشود از آن استفاده کرد به آن گیفن می‌گویند.

یک نکته دیگر هم اهمیت دارد. کالای گیفن الزاما مکمل کالایی لوکس‌تر از خود است. نان مصرف گوشت را کامل می‌کند، پلاستیک مکمل فلز و چوب است و اتوبوس باعث تکمیل کاربرد تاکسی می‌شود. 

کالای وبلن (Veblen Goods) چیست؟

به برخی از کالاهای لوکس که با کاهش قیمتشان، میزان تقاضا برای آن‌ها پایین می‌آید کالای وبلن گفته می‌شود. این نام‌گذاری به احترام بنیانگذار اصطلاح مصرف تجملی، یعنی توریستین وبلن انجام شد.

در واقع کالاهای وبلن، کالاهای لوکسی هستند که به‌عنوان نماد کیفیت بالا و ثروت شناخته می‌شوند. درواقع با افزایش قیمت این کالاها تقاضا برای خرید آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. این کالاها معمولا برای نشان دادن برتری اجتماعی و اقتصادی استفاده می‌شوند. یعنی افراد برای این‌که به دیگران نشان دهند که از مرتبه اجتماعی بالاتری نسبت به آن‌ها برخورداند از این کالاها استفاده می‌کنند. ماشین‌های لوکس، خانه‌های بزرگ، جواهرات گران‌قیمت و... از این دسته کالاها هستند. برخلاف کالای گیفن که پیدا کردن آن در جامعه سخت است، کالاهای وبلن به‌راحتی قابل شناسایی هستند.

نکته جالب توجه این است که با کاهش قیمت این کالاهای لوکس تقاضا برای آن‌ها کاهش می‌یابد. زیرا کاهش قیمت این کالاها باعث می‌شود که عمده جامعه بتوانند از آن‌ها استفاده کنند و دیگر کالایی لوکس و منحصربه‌فرد حساب نیاید و این موضوع از مطلوبیت ثروتمندان می‌کاهد. هرچه قیمت این محصولات افزایش پیدا کند و اگر از یک کالای بخصوص کمتر در بازار موجود باشد، لوکس‌تر به حساب می‌آیند و تقاضا برای آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.

منحنی زیر را در نظر بگیرید. همان‌طور که می‌بینید با افزایش قیمت (حرکت از نقطه B به O) میزان تقاضا برای کالا کاهش پیدا می‌کند. در واقع از نقطه B تا O می‌بینیم که قانون تقاضا یعنی بین قیمت و تقاضا یک رابطه منفی وجود دارد.

اما وقتی قیمت از نقطه O بالاتر می‌رود، می‌بینیم که شکل تقاضا برای آن تغییر پیدا می‌کند. یعنی با افزایش قیمت متعاقبا تقاضا نیز افزایش پیدا می‌کند. در واقع در نقطه O شاهد قدرت‌نمایی اثر Snob value هستیم. یعنی ممکن است افراد با کالایی که همانند کالاهای عادی در نظر گرفته می‌شد بعد از افزایش قیمت آن از حدی بیشتر شبیه به کالای لوکس رفتار کنند. قیمت‌های بالاتر از نقطه O نشان‌دهنده ارزش snob یک محصول هستند.

ارزش snob یک کالا  معمولا برای نمایش قدرت اقتصادی و موقعیت اجتماعی افراد کاربرد دارد.