شاخص بورس چیست؟

اگر شما هم جزو افرادی هستید که به طور روزانه اخبار اقتصادی را دنبال می‌کنید، احتمالا از قبیل اخبار زیر را زیاد از رسانه‌ها شنیده‌اید. شاخص بورس امروز توانست مقاومت چند ساله‌ی خود را بشکند و رکوردی بی‌سابقه در تاریخ خود ثبت کند. یا پس از گذشت یک روز از انتشار اخبار مرتبط با ویروس کرونا در ایران، شاخص بورس به رالی صعودی خود بازگشت. بعد از شنیدن این اخبار ممکن است اولین سوالی که در ذهن شما شکل بگیرد، این باشد که شاخص بورس چیست؟ چه اطلاعاتی به ما می‌دهد؟

شاخص بورس چیست؟ چه کاربردی دارد؟

شاخص خود به تنهایی نماگری است که سطح عمومی مولفه‌ای خاص را در میان جامعه‌ای معین، مانند تمام یا گروهی از شرکت‌ها نشان می‌دهد. برای مثال شاخص آلودگی هوا میزان آلاینده‌های موجود در هوای یک شهر را نشان می‌دهد.

شاخص بورس نماگری است که سطح عمومی مولفه‌ای خاص مثل قیمت و یا بازده را در میان تمام یا گروهی از شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار نشان می‌دهد. در واقع شاخص یک عدد است و بررسی آن به‌تنهایی فایده‌ای ندارد. برای اینکه عدد شاخص قابلیت تحلیل پیدا کند، یک سال به‌عنوان سال پایه در نظر گرفته می‌شود و تمامی اعداد و ارقام در آن سال، به‌عنوان رقم مبنا تعیین می‌گردند. در طی سال‌های بعد، تغییراتی که در قیمت‌ها و یا بازده به‌وجود می‌آیند، نسبت به اعداد و ارقام سال پایه سنجیده می‌شوند. در بورس اوراق بهادار تهران، فروردین سال 1369 به‌عنوان سال مبنا قرار گرفته و عدد 100 نیز به‌عنوان عدد پایه شاخص تعیین شده است.

شاخص را درصدی بخوانیم یا عددی؟

این روزها در سایت‌های خبری و یا رسانه‌ها، اخباری از قبیل ریزش 15,000 واحدی شاخص و یا رشد 20,000 واحدی آن می‌شنویم. افراد زیادی ادعا می‌کنند که رشد هر روزه شاخص بازار تا این عدد بسیار زیاد بوده و به زودی این حباب خواهد ترکید. اما حقیقت چیست؟ آیا رشد 10,000 واحدی شاخص در این روزها، زیاد است؟

برای بررسی شاخص، بهتر است به‌جای تغییرات عددی، به تغییرات درصدی آن توجه کرد. همین چند سال پیش که شاخص زیر 100,000 واحد بود، رشد 3,000 واحدی آن به طور روزانه، رشد خیلی زیادی محسوب می‌شد، یعنی شاخص در یک روز تقریبا حدود 3% رشد کرده بود. اما الان که شاخص از 500,000 هزار واحد عبور کرده است، رشد 3,000 واحدی آن چندان زیاد نیست و تقریبا معادل 0.6% است.

بنابراین بهتر است برای تغییراتی که در شاخص اتفاق می‌افتد به‌جای عدد از درصد استفاده کنیم. استفاده از درصد به ما کمک می‌کند تا میزان تغییرات شاخص را بهتر درک کنیم و مقایسه صحیح‌تری داشته باشیم.

کاربرد شاخص‌ها

یکی از معیارهای سنجش عملکرد بازارهای مالی، شاخص‌ها هستند. با استفاده از این شاخص‌ها می‌توانید جهت حرکت و میزان تغییرات قیمت‌ها را تشخیص دهید. برای مثال می‌توان فهمید که روند کلی حرکت بازار در آینده صعودی است و یا نزولی.

از مهم‌ترین کاربرد شاخص‌ها این است که می‌شود از آن به‌عنوان مبنایی برای سنجش عملکرد پرتفوی (سبد سهام) خود استفاده کرد. به این صورت که سرمایه‌گذاران می‌توانند بازده پرتفوی خود را با بازده شاخص مقایسه کنند و به نوعی عملکرد خود را در مدیریت سهم‌هایشان مورد ارزیابی قرار دهند.

شاخص‌های بازار وضعیت و عملکرد آتی کل اقتصاد را نیز نشان می‌دهند. همچنین برای پیش‌بینی حرکات آتی قیمت‌ها و تغییرات روند احتمالی، می‌توان به تغییرات شاخص در سال‌های پیش توجه کرد. در مطالعات مالی و اقتصادی نیز افراد برای اندازه‌گیری نرخ‌های بازده بازار و مقایسه بازار بورس با سایر بازارها به مطالعه رفتار شاخص‌ها می‌پردازند.

افرادی که در بورس اوراق بهادار فعالیت می‌کنند معمولا از دو طریق بازده کسب می‌کنند.

1) بازده ناشی از تغییرات قیمت سهام

این بازده، همان بازدهی است که از نوسان قیمت سهام به‌دست می‌آید. این بازده تا زمانی که شما سهمی را دارید و اقدام به فروش آن نکردید، به‌صورتِ سود یا زیان تحقق نیافته در پرتفوی شما نشان داده می‌شود. اما به محض فروش سهم، سود یا زیان شما تحقق پیدا می‌کند.

2) بازده ناشی از سود نقدی دریافتی از شرکت‌ها

شرکت‌ها معمولا بعد از برگزاری مجمع عمومی عادی سالیانه، همه و یا قسمتی از سود خود را بین سهامداران تقسیم می‌کنند که به آن سود تقسیمی یا DPS گفته می‌شود. شرکت‌ها در پی انتشار اخبار مربوط به توزیع سود نقدی، بانک‌هایی را معرفی می‌کنند تا سهامداران به بانک مشخص شده مراجعه کنند. افراد با در دست‌داشتن کد بورسی و کارت شناسایی خود، متناسب با تعداد سهمی که در زمان برگزاری مجمع داشتند، سود نقدی دریافت می‌کنند.

انواع شاخص

شاخص‌ها با توجه به مولفه‌هایی که اندازه‌گیری می‌کنند، نام‌گذاری می‌شوند. برای مثال شاخص قیمت، روند عمومی تغییرات قیمت شرکت‌های تاثیر‌‌گذار بر شاخص را نشان می‌دهد و شاخص بازده نقدی، نشانگر روند عمومی بازده نقدی پرداختی توسط شرکت‌های عضو شاخص است. در ادامه انواع مختف شاخص و مولفه‌های تاثیر‌گذار بر آن‌ها توضیح داده خواهد شد.

شاخص بازده نقدی و قیمت (شاخص کل)

 شاخص کل TEDPIX که کوتاه شده‌ عبارت Tehran Exchange Dividend Price IndeX است. بیانگر میانگین بازده کل سرمایه‌گذاران در بورس است. همانطور که در بالا به آن اشاره شد، بازده کل از جمع بازده ناشی از نوسانات قیمت سهم (بالا و پایین رفتن قیمت سهم) و سود نقدی تقسیمی (DPS) شرکت به‌دست می‌آید. بنابراین می‌‌توان گفت که شاخص کل تاثیر‌پذیر از تغییرات قیمتی و بازده نقدی پرداختیِ تمام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است.

شاخص قیمت

این شاخص در بورس اوراق بهادار تهران  Tehran Exchange Price IndeX) TEPIX) نامیده می‌شود. نشانگر روند عمومی قیمت‌ها است و میانگینِ تغییرات قیمتی اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس را نسبت به تاریخ مبدا نشان می‌دهد.

شاخص بازده نقدی

این شاخص در بورس اوراق بهادار تهران  Tehran Exchange Dividend IndeX) TEDIX) نامیده می‌شود. شاخص بازده نقدی، نشانگر میانگینِ بازده ناشی از پرداخت سود نقدی شرکت‌ها است. شرکت‌ها در پایان سال مالی خود معمولا قسمتی از سودِ کل خود را به افرادی که در زمان برگزاری مجمع سهامدار شرکت بودند، اختصاص می‌دهند.

شاخص قیمت 50 شرکت فعال

برای محاسبه این شاخص، شرکت‌های فعال در بورس از چند منظر مورد بررسی قرار می‌گیرند. هر چه میزان نقدشوندگی شرکت‌ها بالاتر باشد امتیازی مثبت برای آن‌ها به‌حساب می‌آید. همچنین میزان فعالیت آن‌ها، تعداد روزهایی که سهامشان مورد دادوستد قرار می‌گیرند نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. هر چه تعداد روزهایی که سهم یک شرکت معامله می‌شود بیشتر باشد، برای شرکت یک مزیت محسوب می‌شود.

علاوه‌بر این موارد میزان تاثیرگذاری شرکت‌ها بر بازار و نسبت‌های مالی آن‌ها نیز مورد بررسی قرار می‌گیرند. بعد از انجام بررسی‌ها، از میان تمامی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، 50 شرکت برتر انتخاب می‌شوند.

این شاخص سطح عمومی قیمت‌های این 50 شرکت را نشان می‌دهد. این 50 شرکت ثابت نیستند و هر سه ماه یک بار مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و در صورت تغییر در وضعیت شرکت‌ها، این لیست هم تغییر می‌کنند.

شاخص صنایع (شاخص قیمت مالی و شاخص صنعت)

صنایع متفاوتی در بورس اوراق بهادار در حال فعالیت هستند. برای هر کدام از این صنایع شاخص متفاوتی در نظر گرفته شده است. بورس اوراق بهادار تهران شرکت‌های پذیرفته شده خود را در دو گروه واسطه‌گری‌های مالی(گروه مالی) و گروه صنعت تقسیم‌بندی می‌کند. هر کدام از صنعت‌های عضو این دو گروه، خود نیز شاخصی جداگانه‌ای دارند.

شاخص صنعت سطح عمومی قیمت‌ِ سهامِ شرکت‌های فعال در بخش صنعت را نشان می‌دهد.

شاخص قیمت مالی سطح عمومی قیمتِ سهامِ شرکت‌های فعال در بخش واسطه‌گری‌های مالی را نشان می‌دهد.

شاخص آزاد شناور 

این شاخص در بورس اوراق بهادار تهران  Tehran Exchange Free float IndeX) TEFIX) نامیده می‌شود.

برای آشنا شدن با این شاخص ابتدا باید با مفهوم سهام شناور آشنا شویم. سهام شناور، بخشی از سهام شرکت است که به عموم تعلق می‌گیرد و خریداران آن معمولا قصد مشارکت در تصمیمات شرکت را ندارند و تنها به دید سرمایه‌گذاری، اقدام به خرید سهام می‌کنند. انتظار می‌رود که این سهام در آینده‌ای نزدیک نیز قابل معامله باشد. 

شاخص آزاد شناور همانند شاخص کل محاسبه می‌شود، ولی به‌جای وزن کل تنها از وزن سهام آزاد شناور شرکت‌ها استفاده می‌شود. با استفاده از این شاخص، می‌توان رفتار بخشی از بازار که قدرت نقدشوندگی بالایی دارد را شناسایی کرد.

شاخص بازار اول و دوم

بورس اوراق بهادار شامل دو بازار اول و دوم است. برای بررسی این‌که چه شرکت‌هایی در بازار اول جای می‌گیرند، بورس اوراق بهادار شرکت‌ها را از نظر میزان فعالیت و کارایی، میزان نقد‌شوندگی و همچنین میزان سرمایه، مورد بررسی قرار می‌دهد. شرکت‌هایی که در این بررسی‌ها وضعیت بهتری نسبت به سایرین داشته باشند در بازار اول جای می‌گیرند. سایر شرکت‌ها که امتیاز مناسبی را در این فاکتورها کسب نکنند در بازار دوم جای می‌گیرند. هر کدام از این دو بازار نیز دارای شاخص منحصر به خود است.

 شاخص بازار اول سطح عمومی قیمتِ سهامِ شرکت‌هایی که در آن جای گرفته‌اند را نشان می‌دهد. شاخص بازار دوم نیز سطح عمومی قیمت سهام شرکت‌های عضو خود را نشان می‌دهد.

بازار اول بورس خود دارای دو تابلوی اصلی و فرعی است که هر کدام از این تابلو‌ها نیز شاخص مربوط به خود را دارد.

شاخص کل قیمت به تفکیک تابلوی اصلی و فرعی

بین دو تابلوی اصلی و فرعی هیچ تفاوتی از لحاظ ساختار و قوانین وجود ندارد. تنها تفاوتی که بین این دو تابلو دیده می‌شود، مربوط به میزان نقد‌شوندگی شرکت‌ها است.

شرکت‌هایی که در تالار اصلی پذیرفته می‌شوند، نقد‌شوندگی بالایی دارند. شرکت‌های غیر‌نقد‌شونده و یا با نقد‌شوندگی پایین در تالار فرعی قرار می‌گیرند.

شاخص قیمتی تالار اصلی، روند حرکت قیمت سهام شرکت‌های مندرج در تابلوی اصلی را نشان می‌دهد. شاخص قیمتی تالار فرعی، روند حرکت قیمت سهام شرکت‌های مندرج در تابلوی فرعی را نشان می‌دهد.

شاخص 30 شرکت بزرگ

برای اندازه‌گیری این شاخص، شرکت‌ها از نظر ارزش بازار با هم مقایسه می‌شوند. 30 شرکتی که از نظر ارزشِ بازار نسبت به سایر شرکت‌ها برتری دارند انتخاب می‌شوند. میانگین تغییرات قیمت سهام این 30 شرکت، شاخص آن‌ها را مشخص می‌کند. تغییرات قیمت این شرکت‌ها به دلیل بالا بودن ارزش بازاریشان، تاثیر زیادی بر شاخص کل می‌گذارد. این شاخص ثابت نیست و هر سه ماه یک‌بار به‌روزرسانی می‌شود.

شاخص فرابورس

تعداد زیادی از شرکت‌ها وجود دارند که شرایط ورود و پذیرش در بورس اوراق بهادار را ندارند؛ بنابراین سهامشان در فرابورس مورد معامله قرار می‌گیرند. بازار فرابورس نسبت به بورس ریسک بیشتری دارد، چون شرکت‌هایی که سهامشان در این بازار معامله می‌شود، ممکن است سودآوری بالایی نداشته باشند.

شرکت‌های عضو فرابورس معمولا نسبت به شرکت‌های بورسی از نظر میزان سرمایه و سهام آزاد شناور نیز در جایگاه مناسبی قرار ندارند و حتی ممکن است افشای اطلاعات توسط آن‌ها به‌درستی انجام نگیرد. این شاخص تاثیر‌پذیر از تغییرات قیمتی و بازده نقدی پرداختی تمام شرکت‌های پذیرفته شده در فرابورس است. به نوعی دیگر بازده کل فرابورس را نشان می‌دهد.

شاخص‌ها از نظر وزن‌ نیز طبقه‌بندی می‌شوند:

شاخص کل هم‌وزن

در محاسبه شاخص هم‌وزن تفاوتی بین شرکت‌های بزرگ و کوچک وجود ندارد. یعنی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس با وزنی برابر، در محاسبه شاخص کل به‌کار می‌روند.

شاخص وزنی- ارزشی

در محاسبه این شاخص ارزش بازار و وزن شرکت‌ها دارای اهمیت است. یعنی تغییراتِ قیمتی و بازدهی شرکت‌های بزرگ و با ارزش بازاری بالا، تاثیر زیادی بر شاخص می‌گذارند. در حالی که تغییرات شرکت‌های کوچک تاثیر ناچیزی بر آن دارند.

شاخص‌های خارج از کشور

در جدول زیر تعدادی از شاخص بورس کشورهای مختلف برای نمونه آورده شده است.