بررسی کامل صنعت فولاد ایران/ از تولید تا سرمایه‌گذاری

از گذشته تاکنون صنعت فولاد همواره یکی از صنایع ارز آور برای کشور ما محسوب می‌شود، بنابراین اهمیت فراوانی در اقتصاد ما دارد. جدا از بحث اقتصادی، اثرات صنعت فولاد در زندگی روزمره ما هم دیده می‌شود؛ ساختمانی که در آن زندگی می‌کنیم، ماشینی که سوار آن می‌شویم و... همه به لطف فولاد ممکن شده‌اند. 

از فرآورده‌های حاصل از این صنعت، در صنایعی مثل خودروسازی، تولید تجهیزات پزشکی، ساخت هواپیما، ساختمان‌سازی، کشاورزی و... استفاده می‌شود. به‌طور کلی می‌توانیم بگوییم که فولاد پرکاربردترین فلز صنعتی است و میزان مصرف آن در دنیا روز‌به‌روز در حال افزایش است.

در این مقاله قصد داریم در رابطه با تاریخچه صنعت فولاد در ایران، شرکت‌های بزرگ فعال در این صنعت، عوامل موثر بر تعیین قیمت فولاد در خارج و داخل کشور، چگونگی تولید فولاد، تکمیل فولاد و محصولات حاصل از آن صحبت کنیم.

تاریخچه صنعت فولاد در ایران

اولین تلاش‌ها برای راه‌اندازی صنعت فولاد در ایران به سال‌های قبل از 1930 میلادی برمی‌گردد. اما به‌دلیل وقوع جنگ‌جهانی دوم، پروژه‌ای که قرار بود با همکاری شرکت‌های آلمانی راه‌اندازی بشود، متوقف شد. 

تقریبا بعد از گذشت دو دهه از جنگ جهانی دوم، با بهبود وضعیت اقتصادی کشور و افزایش تقاضای داخلی برای فولاد، در سال 1338 نخستین کارخانه تولید محصولات فولادی به‌نام "شرکت ملی ذوب آهن ایران" پایه‌گذاری شد. در سال 1351 هم شرکت ملی صنایع فولاد ایران تاسیس شد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1358، شرکت‌های تولید کننده فولاد در داخل کشور با یکدیگر ادغام شده و شرکت ملی فولاد ایران را با نام اختصاری NISCO تاسیس کردند. NISCO خلاصه شده عبارت (National Iranian Steel Company) است.

کشورهای تولیدکننده فولاد در دنیا

در تصویر زیر کشورهای تولید‌کننده فولاد با رنگ آبی نشان داده شده‌اند. تولید فولاد خام در سال 2020 به 1877 میلیون تن رسید که در این میان ایران با تولید 29 میلیون تن حدود ۱/۵۵٪ درصد تولید فولاد خام جهان را در اختیار گرفت.

در خاورمیانه، ایران، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی بیشترین میزان تولید فولاد را به خود اختصاص داده‌اند.

10 کشور برتر تولید کننده فولاد در جهان

بین تمام کشورهای جهان، چین با اختلاف چشم‌گیری در صدر تولیدکنندگان فولاد قرار دارد. بعد از چین، به‌ترتیب کشورهای هند و ژاپن در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. این سه کشور به‌تنهایی بیش از دو سومِ فولاد جهان را تولید می‌کنند.

بعد از ژاپن، آمریکا، روسیه، کره‌جنوبی، آلمان، ترکیه، برزیل و ایران به‌ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

در واقع ایران در جایگاه دهم قرار گرفته است و برآوردها و داده‌های جمع‌آوری شده، نشان می‌دهد که ایران در سال 2021 حدود 1.3 میلیون تن تولید فولاد داشته که نسبت به سال گذشته با کاهش 51.4 درصدی همراه بوده است.

تصویر زیر میزان تولید فولاد ایران را طی 5 سال گذشته نشان می‌دهد.

عوامل موثر بر تعیین قیمت فولاد به‌طور جهانی

قیمت فولاد نیز مانند سایر فلزات اساسی، وابسته به وضعیت اقتصادی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده فولاد در جهان، یعنی کشور چین است. علاوه‌بر این، عواملی مثل هزینه‌های انرژی، میزان عرضه و تقاضا برای فولاد، هزینه‌های حمل و نقل و نوع حمل و نقل، در دسترس بودن مواد اولیه و سنگ آهن همگی بر قیمت فولاد تاثیر می‌گذارند.

• انرژی یکی از مهم ترین عوامل در تعیین قیمت فولاد است، تقریباً در تمامی فرآیند تولید فولاد و فروش آن از انرژی استفاده می‌شود. قسمتی از تغییرات بهای تمام‌شده محصولات فولادی نیز متاثر از تغییرات هزینه‌های انرژی است.

• میزان عرضه و تقاضا یکی از عوامل مهم در تعیین قیمت است. نمونه‌ای از شوک‌های قیمتی در بازارهای مختلف را هنگام شروع پاندمی دیدیم، با کاهش میزان تقاضا، قیمت فولاد نیز همانند سایر فلزات اساسی کاهش پیدا کرد. 

• تمام هزینه‌های مربوط به حمل و نقل، حمل و نقل متناسب با فصل‌های مختلف سال، هزینه‌های مربوط به نیروی کار و... نیز بر قیمت نهایی محصولات فولادی تأثیر می‌گذارند.

• عامل دیگر را می‌توان بهای تمام‌شده محصولات اولیه دانست. سنگ آهن، زغال سنگ و قراضه فولاد، همگی برای تولید فولاد مهم هستند. 

عوامل موثر بر قیمت سهام شرکت‌های فولادی داخلی

تغییرات قیمت فولاد در داخل کشور تا حدی تحت تاثیر قیمت جهانی فولاد قرار دارد.

علاوه‌بر تغییرات قیمت بازارهای جهانی، در سال‌های اخیر وضعیت نرخ ارز تاثیر چشم‌گیری بر میزان سود‌آوری شرکت‌های فولادی داشته است. از آن‌جایی که بخش عمده‌ای از درآمدهای این شرکت‌ها ناشی از صادرات است، بنابراین نرخ رشد ارز باعث افزایش قیمت سهام این شرکت‌ها می‌شود. به‌نوعی سهام این شرکت‌ها را "سهام دلاری" می‌نامند.

تغییرات قیمت مواد اولیه به‌خصوص سنگ‌آهن، می‌تواند بر بهای تمام شده محصولات فولادی تاثیرگذار باشد. درصورت رشد قیمت سنگ آهن به‌طور جهانی، ریسک افزایش نرخ مواد اولیه مثل سنگ‌آهن و قراضه‌ها افزایش پیدا می‌کند. بنابراین منجر به افزایش قیمت محصولات نهایی شده و می‌تواند منجر به بالا رفتن قیمت سهام شرکت‌های فولادی شود.

مولفه‌های مختلفی نیز هستند که تغییر آن‌ها، بر بهای تمام شده تولید فولاد در داخل کشور تاثیرگذار هستند. پیشرفت تکنولوژی و استفاده از فناوری‌های روز دنیا، می‌تواند قسمتی از هزینه‌های تولید را کاهش دهد و منجر به افزایش کیفیت کالاهای تولید شده شوند. برای مثال اگر از فناوری‌های جدیدی استفاده شود که انرژی کمتری برای تولید محصول نهایی مصرف کند می‌تواند در کاهش هزینه تامین انرژی تاثیر چشم‌گیری بگذارد. از یک طرف هزینه‌ها کاهش یافته و از طرف دیگر کالاهای باکیفیت، با قیمت بالاتری به‌فروش می‌روند.

یکی از مهم‌ترین مواردی که می‌تواند هزینه شرکت‌ها را کاهش دهد، مجاورت واحدهای فولادسازی با دریا است. در صورت نزدیک بودن به دریا دیگر شرکت‌ها مجبور نیستند هزینه زیادی بابت حمل‌ونقل متحمل شوند. با کاهش هزینه‌های مربوط با حمل‌و‌نقل، هزینه‌های تولید این محصول نیز به میزان قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند.

شرکت‌های تولید‌کننده فولاد و رابطه آن‌ها با شاخص کل بورس ایران

تعداد زیادی شرکت فعال در زمینه فولاد وجود دارند که سهام آن‌ها در بورس اوراق بهادار ایران قابل معامله هستند. در تصویر زیر می‌توان همبستگی شاخص کل را با شاخص فلزات اساسی دید.

تغییراتی که در شاخص گروه فلزات اساسی ایجاد می‌شود، بیشتر تحت تاثیر شرکت‌های تولید‌کننده فولاد قرار دارد. از آن‌جایی که نمادِ شرکت‌های بزرگ و شاخص‌سازی مثل فولاد در این صنعت قرار دارند، بنابراین تغییرات شاخص کل و شاخص گروه فلزات اساسی در یک جهت هستند.

مهم‌ترین شرکت‌های تولید کننده فولاد

مهم‌ترین شرکت‌های تولید کننده فولاد در ایران، سه شرکت فولاد مبارکه اصفهان، ذوب‌آهن اصفهان و شرکت فولاد خوزستان هستند که بیش از 70 درصد فولاد مورد نیاز کشور توسط این سه شرکت تامین می‌شود.

1. شرکت فولاد مبارکه اصفهان

شرکت فولاد مبارکه اصفهان با نماد فولاد، قابل معامله در بازار اول بورس اوراق بهادار است. این شرکت با وسعتی به اندازه 35 کیلومتر مربع یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی ایران است که در سال 1370 شروع به فعالیت کرد. این شرکت از زیرمجموعه‌های سازمان توسعه و نوسازی معادن ایران به‌حساب‌می‌آید که فعالیت‌های مختلفی در زمینه‌های فنی، سرمایه‌گذاری و بازرگانی نیز انجام می‌دهد.

شرکت فولاد مبارکه اصفهان از نظر ارزش بازار در این صنعت، در رتبه اول قرار دارد. در سال گذشته نیز از نظر میزان فروش در بین سایر شرکت‌های فعال در این حوزه در جایگاه اول قرار دارد. 

مهم‌ترین محصولات تولیدی این شرکت شامل تولید کلاف‌های اسید‌شویی، کلاف نوار باریک، کلاف ورق‌های گرم و سرد است. از این محصولات در صنایع مختلف نظیر خودرو‌سازی، لوله‌سازی، تولید لوازم خانگی، تجهیزات فلزی سبک و سنگین و... استفاده می‌شود.

شرکت فولاد مبارکه اصفهان از روش احیای مستقیم جهت تولید محصولاتش استفاده می‌کند و انرژی مورد نیاز برای انجام فعالیت‌های شرکت از طریق گاز تامین می‌شود. بنابراین تغییرات نرخ خوراک می‌تواند منجر به افزایش هزینه‌های این شرکت شود.

2. شرکت ذوب‌آهن اصفهان

شرکت ذوب‌آهن اصفهان نخستین کارخانه تولید‌کننده مقاطع فولادی، ساختمانی و صنعتی در ایران است. این کارخانه در سال 1344 تاسیس شد و تاکنون در پروژه‌هایی مانند ساخت برج میلاد تهران، احداث سد، مترو و... همکاری داشته است. مهم‌ترین و عمده‌ترین محصولی که توسط این شرکت تامین می‌شود، تیر‌آهن است. این شرکت در کنار تولید تیر‌آهن، محصولاتی نظیر میلگرد نیز تولید می‌کند.

در شکل زیر سهم شرکت ذوب‌آهن اصفهان از بازار داخل را می‌بینیم.

همان‌طور که مشخص است طی سال جاری (1400)، عمده تیرآهن کشور توسط شرکت ذوب‌آهن اصفهان تامین شده است. اما این شرکت در زمینه تولید میلگرد سهم کوچکی از بازار داخل دارد.

تقریبا نیمی از تیرآهن صادراتی کشور نیز متعلق به این شرکت است. اما در زمینه صادرات میلگرد و شمش، سایر شرکت‌های فعال در صنعت فولاد پیشتاز هستند. این شرکت برای تولید محصولات خود از کوره‌های بلند و برای تامین انرژی از کُک استفاده می‌کند.

3. شرکت فولاد خوزستان

شرکت فولاد خوزستان در سال 1368 به‌عنوان نخستین مجتمع تولید فولاد از طریق روش احیای مستقیم و کوره قوس الکتریکی بود. این شرکت دارای چند کارخانه اصلی و چند کارخانه جانبی است که کارهایی متفاوت از هم می‌کنند. این شرکت بزرگترین عرضه کننده شمش فولادی و دومین قطب تولید کننده فولاد خام در کشور است. شرکت فولاد خوزستان توانسته به درجه‌ای از خودکفایی برسد و با استفاده از ماشین‌های ریخته‌گری، فولاد مذاب را به تختال و شمش تبدیل کند. از محصولات این شرکت می‌توان به اسلب، بلوم و بیلت اشاره کرد.

چه کشورهایی مشتریان فولاد ایران هستند؟

علاوه‌بر شرکت‌های داخل کشور، کشورهای ASEAN مانند مالزی، سنگاپور، میانمار، تایوان، تایلند، فیلیپین، اندونزی و به‌طور کلی کشورهای خاور دور آسیا وارد‌کننده اصلی فولاد ایران هستند. پیش از سال 2017، مقداری از صادرات، به بازار اروپا تعلق داشت اما به دلایلی بعد از آن ایران بازار اروپا را از دست داد.

در ادامه مقاله با فلز فولاد، نحوه تولید آن و محصولات حاصل از آن آشنا خواهیم شد.

ترکیبات فولاد

اگر ترکیبات این فلز را بررسی کنیم، خواهیم دید که ترکیبات اصلی Steel، آلیاژی از آهن و کربن است. میزان کربن فولاد بین 0.08 تا 1.5 درصد است و این موضوع باعث می‌شود تا فولاد سخت‌تر از آهن نورد (نورد به معنای شکل‌دهی فلزات با عبور دادن آن‌ها ار بین دو غلتک که می‌توانند صاف یا کالبیردار باشند. این عمل می‌تواند به دو شکل گرم یا سرد انجام شود) باشد و همانند آهن ریخته شده (چدن) شکننده نباشد. کیفیت Steel به عوامل مختلفی بستگی دارد. درصد کربن موجود در فولاد، عملیات حرارتی انجام شده و آلیاژهایی که در آن وجود دارد همگی بر کیفیت آن تاثیر می‌گذارند.

نحوه تولید فولاد

برای تولید Steel، ابتدا سنگ‌آهن از معادن استخراج شده و در کوره گرم و ذوب می‌شود و سپس ناخالصی‌های آن از بین برده می‌شوند و به آن کربن اضافه می‌شود. برای تولید فولاد معمولا از دو کوره متفاوت به نام‌های کوره ذوب‌آهن و کوره قوس الکتریکی استفاده می‌شود.

کوره‌های ذوب آهن عمدتا مواد خام (سنگ آهن، آهک و کک) را با استفاده از برخی فولادهای قراضه برای تولید Steel استفاده می کنند. در حالی که کوره های قوس الکتریکی عمدتا از ضایعات Steel استفاده می‌کنند.

تکمیل زنجیره فولاد

تکمیل زنجیره Steel دارای مراحل متفاوتی است که به‌ترتیب عبارتند از:

استخراج سنگ‌آهن از معدن، تبدیل آن به کنستانتره، گندله، آهن اسفنجی، شمش و محصولات فولادی است. برای این‌که بتوانیم با بهره‌گیری کامل از این زنجیره به بیشترین میزان ارزش‌دهی برسیم، باید واحدهایی ایجاد شود که تمامی این زنجیره رویدادها در آن انجام بگیرد. وقتی بتوانیم در یک واحد کل این مراحل را انجام دهیم در این صورت ارزش افزوده ایجاد کرده‌ایم.

همان‌طور که اشاره شد، نخستین و اصلی‌ترین حلقه از زنجیره تولید Steel، استخراج سنگ آهن است. شرکت‌ها می‌توانند با کامل کردن زنجیره فولاد، دست از خام فروشی بردارند و با کامل کردن این زنجیره با اضافه کردن ارزش افزوده آن را با قیمتی بالاتر به کشورها صادر کنند. مخصوصا در زمان حال که میزان صادرات سنگ‌آهن ما به کشورهای دیگه کاهش یافته است. این شرکت‌ها می‌توانند خود را توسعه بدهند و اقدام به تاسیس واحدهایی برای رسیدن به مرحله آخر تولید بکنند. البته تاسیس چنین واحدهایی علاوه‌بر تکنولوژی مورد نیاز به سرمایه زیادی هم احتیاج دارد.

در ادامه با موادی که به ترتیب در زنجیره تکمیل Steel مصرف و تولید می‌شوند، آشنا می‌شویم. اولین ماده مورد استفاده سنگ‌آهن است.

سنگ‌آهن (Iron ore)

سنگ‌آهن عنصری فلزی است که از پوسته زمین استخراج می‌شود. سنگ‌آهن به تنهایی خیلی محکم نیست و به راحتی با اکسیژن ترکیب می‌شود. برای این‌که این ماده در بخش‌هایی مثل ساختمان‌سازی قابل استفاده باشد و استحکام آن افزایش یابد آن را با عناصر مختلفی مثل نیکل ترکیب می‌کنند، یعنی آلیاژ آن با استفاده از عناصر مختلف تهیه می‌شود.

کنسانتره

کنسانتره پودری سیاه رنگ است که از سنگ آهن ایجاد می‌شود. هدف از تولید آن پرعیار‌سازی سنگ آهن بی‌کیفیت و کم‌عیار است. از این محصول برای تولید سایر موارد تشکیل دهنده زنجیره تکمیل فولاد یعنی گندله آهن، آهن اسفنجی، شمش و....استفاده می‌شود. از این محصول در صنایع مختلف مرتبط به ذوب‌آهن نیز استفاده می‌شود.

گندله

گُندُله به معنای گلوله‌های تولید شده از نرمه سنگ‌آهن و سایر مواد افزودنی است. این ماده در ابتدای کار خام است و سپس پخته شده و سخت می‌شود و در روش‌های متعدد احیای مستقیم به کار می‌رود. گندله ماده اولیه برای تولید آهن خام است و باید در کوره‌های احیا ویژگی مکانیکی شیمیایی و حرارتی مطلوبی را داشته باشد.

آهن اسفنجی (DRI)

آهن اسفنجی که به آن Direct Reduced Iron هم می‌گویند، دارای عیار بالای آهن است. محصول حاصل از احیای مستقیم گندله است. در عملیات احیای مستقیم، بدون نیاز به ذوب سنگ آهن، اکسیژن آن حذف می‌شود. شکل ظاهری آن به‌صورت قطعات کروی (گندله) متخلخل یا اسفنج‌گونه است که دلیل نامگذاری آن هم، همین ظاهر اسفنجی این محصول است.

در ادامه چهار محصول نیمه‌ساخته که به‌عنوان فراورده‌های میانی نورد فولاد نیز شناخته می‌شوند را معرفی می‌کنیم.

شمش (Ingot)

شمش‌ها سطح مقطع ذوزنقه‌ای، مربع و یا دایره‌ای دارند که طول هر شاخه آن حداکثر ۲ متر است. شکل ظاهری و سایز بزرگ این شمش‌ها حمل و نقل آن‌ها راحت می‌کند. شمش Steel اولین محصول خروجی از کوره‌های بلند ذوب‌آهن است و شکل ظاهری مرسوم آن‌ها همان مکعب مستطیل است. در شکل زیر نمونه‌ای از شمش فولاد را مشاهده می‌کنید، شکل سایر محصولاتی که نام می‌بریم نیز به همین صورت است و تنها در ابعاد و سایز متفاوت هستند.