آیا می‌دانید در بازار سرمایه ایران علاوه بر سهام، کالا و انرژی نیز مبادله می‌شود؟ آیا می‌دانید شرکت‌های بورسی به چند دسته تقسیم می‌شوند و قوانین معامله در هر یک از این بازارها متفاوت است؟
در این مقاله به تشریح انواع بازارهای فعال در بازار سرمایه ایران خواهیم پرداخت. در پایان این مقاله شما به‌صورت کامل با انواع بازارها و نحوه کارکردشان آشنا خواهید شد. قبل از تعریف بازار بورس به تعریف کلمه بازار می‌پردازیم.
بازار بورس چیست؟
به مجموعه خریداران و فروشندگان بالقوه و بالفعل که برای معامله کالا یا خدماتی دور هم جمع می‌شوند، بازار می‌گویند. در این بازارها هر نوع کالا، خدمات معامله می‌شود. بازارها می‌توانند به‌صورت فیزیکی یا بر روی بستر اینترنت بر پا شوند.
در دیدگاه عامه، بورس بستری است که امکان معامله اوراق بهادار را ممکن می‌سازد. در واقع هر فردی با هر مقدار سرمایه‌ای می‌تواند وارد بازار شده و با خرید اوراق بهادار در سود و زیان شرکت‌ها شریک شود.
وجود بورس چه مزایایی برای اقتصاد کشور دارد؟
- وجود بورس باعث جمع‌آوری سرمایه‌های خرد برای برنامه‌های توسعه‌ای کلان شرکت‌ها می‌شود؛
- شرکت‌های بورسی بدون نیاز به وام‌های بانکی می‌توانند با فروش سهام خود، سرمایه مورد نیازشان را تامین کنند؛
- سرمایه‌گذاری در بورس امنیت بالایی برای سرمایه‌گذاران دارد؛
- تمامی شرکت‌های بورسی مجبور به ارائه اطلاعات شفاف مالی هستند؛
- به کمک بورس امکان اعمال سیاست‌های مالی در اقتصاد کشور بسیار آسان است؛
- بورس می‌تواند تورم افسار گسیخته اقتصاد را کنترل کند؛
نکته قابل توجه این است که بورس فقط به معامله اوراق بهادار خلاصه نمی‌شود و یک بازار منحصربه‌فرد نیست، بلکه به 4 بازار زیر دسته تقسیم شده و در هر یک معاملات مختلفی انجام می‌شود.
زیرمجموعه‌های بورس ایران
بازار سرمایه ایران که ما به آن بورس می‌گوییم، دارای چند زیر مجموعه است که در ادامه به تشریح هر یک از بازارها خواهیم پرداخت.
بورس
اولین بازاری که در بازار سرمایه شروع به کار کرد بورس بود. ورود به بورس قوانین سخت‌گیرانه‌ای دارد و به دو بازار اول و دوم تقسیم می‌شود. هر شرکتی که بتواند عملکرد بهتر با شفافیت بالا داشته باشد در بازار اول معامله می‌شود. شرکتی که به‌درستی نتواند قوانین شفافیتی را به خوبی اجرا کند، به بازار دوم منتقل می‌شود. اگر شرکتی در بازار دوم هم عملکرد مناسبی نداشته باشد، از کل بازار اخراج می‌شود.
البته باید در نظر داشته باشید که شرکت‌های کوچک هر چقدر هم شفافیت بالا و عملکرد بهتری داشته باشند، نمی‌توانند در بازار اول معامله شوند؛ زیرا علاوه بر عوامل مهمی چون عملکرد و شفافیت، حجم شرکت‌ها، میزان سرمایه و تعداد کارکنان نیز در جایگاه آن‌ها تاثیرگذار است.
فرابورس
ورود شرکت‌ها به فرابورس بسیار آسان‌تر از ورود به بورس است. این بازار نیز به 5 زیردسته متفاوت تقسیم می‌شود. فرابورس شامل بازار اول، بازار دوم، بازار سوم و بازار پایه است که خود بازار پایه نیز به سه بازار زرد، نارنجی، قرمز تقسیم می‌شود. این شرکت‌ها براساس سرمایه ثبت شده، حداقل سهام شناور و تعداد سهامداران دسته‌بندی می‌شوند.
البته لازم به ذکر است که دامنه نوسان در بازارهای مختلف فرابورس متفاوت بوده؛ برای مثال دامنه نوسان بازار پایه زرد 3 درصد، دامنه نوسان بازار پایه نارنجی 2 درصد و دامنه نوسان بازار پایه قرمز 1 درصد است.
معمولا شرکت‌های کوچک تمایل بیشتری برای ورود به فرابورس دارند؛ زیرا شرایط و قوانین ورود به این بازار آسان‌تر از بورس است.
در جدول زیر به‌صورت کلی تفاوت بورس، فرابورس و زیر مجموعه‌های آن را شرح داده‌ایم.
بورس کالا
بورس کالا نیز از اواسط سال 1386 شروع به کار کرد که در آن بجای اوراق بهادار، کالاهای خام و فرآوری نشده‌ای چون گندم، پنبه و سایر اقلام معامله می‌شود. از مزایای وجود بورس کالا شفافیت بالا و نظارت کامل نهادهای دولتی و بازرگانی بر روی قیمت اقلام است.
معامله در بورس کالا نیز مانند بورس و فرابورس است؛ با داشتن کد بورسی و ثبت‌نام در یکی از کارگزاری‌های معتبر کشور می‌توانید در این بازار معامله کنید.
در بورس کالا علاوه بر تولیدکنندگان و تامین‌کنندگان مواد اولیه که برای دادوستد و تامین نیاز خود برای تولید محصولات اقدام به معامله می‌کنند؛ افرادی هستند که با نوسان‌گیری از افزایش قیمت فرآورده‌ها سود می‌برند.
بورس کالای ایران به چهار بازار کالای فیزیکی، فرعی، بازار مشتقه و بازار مالی تقسیم می‌شود.
در بازار فیزیکی محصولات شیمیایی، پتروشیمی، محصولات صنعتی، کشاورزی و معدنی معامله می‌شوند. بازار فرعی نیز دارای ساختاری بسیار شبیه به بازار فیزیکی است. با این تفاوت که در آن کالاهای فیزیکی که امکان عرضه در بازار فیزیکی را ندارند در بازار فرعی عرضه می‌شوند. شرایط پذیرش کالاها در بازار فرعی بسیار آسان‌تر از بازار فیزیکی است.
در بازار فیزیکی و فرعی، کالاها با ضوابط و شرایط خاصی پذیرفته شده و در یک فضای بسیار شفاف و رسمی کشف قیمت می‌شوند.
توضیحات تصویر:
روش‌های معامله در بازار فیزیکی
مزایده: یک فروشنده وجود دارد و چند خریدار.
مناقصه: تعداد زیادی فروشنده وجود دارد و یک خریدار.
روش‌های معاملاتی مناقصه
نقد: مبلغ در زمان عقد قرارداد پرداخت شده و کالا تحویل داده می‌شود.
نسیه: کالا در زمان عقد قرارداد تحویل داده می‌شود، اما پرداخت وجه در سررسید مشخص در آینده پرداخت خواهد شد.
سلف: وجه معامله در زمان عقد قرارداد پرداخت شده و کالا در سررسید مشخص، تحویل داده می‌شود.
کشف پریمیوم: نرخ مابه‌التفاوتی مشخص می‌شود و طرفین قرارداد متعهد می‌شوند کالا را در قیمت نهایی معامله کنند.
در بازار مشتقه نیز کالایی در زمان حال خرید و فروش نمی‌شود؛ بلکه خریدار و فروشنده بر روی قیمت خاصی توافق کرده و کالا را پیش‌خرید یا پیش‌فروش می‌کنند. قراردادهای اوراق مشتقه به دو صورت قراردادهای آتی و قرارداد اختیار معامله خرید و فروش وجود دارند.
در قرارداد آتی، کالاها با یک قیمت مشخص و حجم معامله معین معامله می‌شوند؛ اما در این بین هیچ کالا و پولی رد و بدل نمی‌شود.
قرارداد اختیار معامله نیز بر روی کالاهایی چون سکه، زعفران، پسته و زیره قابل انجام است. در این نوع قرارداد قیمت قطعی معامله در ابتدای معامله ثبت می‌شود؛ اما طرفین قرارداد این اختیار را دارند که معامله را انجام دهند یا نه.
بازار مالی نیز دارای سه زیر مجموعه صندوق‌های کالایی، گواهی سپرده کالایی، سلف موازی استاندارد است.
در بورس کالا چه کسانی حق معامله دارند؟
تمامی افراد حقیقی و حقوقی می‌توانند در این بازار خرید و فروش کنند. فرایند ورود به بازار بورس کالا همانند فرایند ورود به بازار بورس اوراق بهادار است. برای انجام معامله باید به کارگزاری مراجعه کرده و کد معاملاتی (لینک به مقاله 3 نوع کد معاملاتی در بورس کالا) مختص خود را دریافت نمایید.
بورس انرژی
بورس انرژی نیز با داشتن ویژگی‌های شبیه به بورس کالا از اواخر سال 91 جهت معامله حامل‌های انرژی چون برق، نفت گاز و... ایجاد شد. از اهداف شکل‌گیری این بازار به انحصار زدایی، ایجاد بازاری شفاف و کارآمد، نقد شوندگی بالا و افزایش رقابت می‌توان اشاره کرد.
بورس انرژی دارای دو بازار فعال فیزیکی و مشتقه بوده که ویژگی‌های آن به شکل زیر است:
در بورس انرژی چه کسانی حق معامله دارند؟
در بازار داخلی فقط اشخاص حقوقی اجازه گرفتن کد و خرید از این بازارها را دارا هستند، اما در بازار بین‌الملل اشخاص حقوقی و اشخاص حقیقی با شرایط خاص، حق خرید از این بازار را دارند.
نتیجه‌گیری بازارهای فعال در بازار سرمایه
شناخت بازارهای فعال در بازار سرمایه و نحوه کارکرد آن‌ها می‌تواند به شما در سرمایه‌گذاری درست کمک کند. آیا تا به‌حال در بازارهای بورس کالا یا بورس انرژی سرمایه‌گذاری کرده‌اید؟ تجربه خاصی از این بازارها دارید؟